English
Język Polski
Co o Zagładzie wiedział Adolf Gerteis, prezes Kolei Wschodniej?
Marcin Przegiętka
marcin.przegietka@ipn.gov.pl BiogramMarcin Przegiętka – dr, pracownik Biura Badań Historycznych IPN. Zajmuje się stosunkami polsko-niemieckimi w latach 1918–1939 i okupacją niemiecką ziem polskich w latach 1939–1945, szczególnie niemieckim aparatem policyjnym w Generalnym Gubernatorstwie i w rejencji ciechanowskiej, interesuje się również historią kolejnictwa na ziemiach polskich. Autor monografii Komunikacja i polityka. Transport kolejowy i drogowy w stosunkach polsko-niemieckich w latach 1918–1939 (2015) oraz Akcja Gestapo przeciwko polskiej inteligencji w rejencji ciechanowskiej. Aresztowani i deportowani do obozów koncentracyjnych w III Rzeszy w kwietniu 1940 roku (2020). Współredaktor prac zbiorowych.
https://orcid.org/0000-0002-6185-5497
Instytut Pamięci Narodowej
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 20 (2024), Strony: 537-562
Data zgłoszenia: 2024-02-05Data akceptacji: 2024-07-10
Data publikacji: 2024-12-17
https://doi.org/10.32927/zzsim.1022
Abstrakt
Artykuł poświęcony jest Adolfowi Gerteisowi, prezesowi Kolei Wschodniej i kierownikowi Wydziału Głównego Kolei Żelaznych w rządzie Generalnego Gubernatorstwa. Chociaż rola Kolei Wschodniej w przewożeniu Żydów do obozów zagłady jest już w znacznej mierze rozpoznana, to Gerteis jako członek niemieckich władz okupacyjnych nienależący ani do policji, ani do SS pozostawał przeważnie poza zainteresowaniem wymiaru sprawiedliwości oraz historyków. Bezpośrednio po zakończeniu wojny zaproponowano Polsce ubieganie się o jego ekstradycję, jednak stosowna procedura nie została podjęta. Gerteis został wówczas przesłuchany przez oficera łącznikowego Polskiej Misji Wojskowej. Bagatelizował swoją rolę; twierdził, że nie podejmował decyzji w sprawie organizowania transportów do obozów, a nawet nie wiedział o Zagładzie. Zeznania te autor konfrontuje z zachowanymi dokumentami i dowodzi, że Gerteis o procesie mordowania Żydów wiedział znacznie więcej niż deklarował po wojnie.
Słowa kluczowe
Generalne Gubernatorstwo , Kolej Wschodnia (Ostbahn) , Zagłada , deportacje do obozów zagłady
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival Sources
Google Scholar
Archiwum Instyytutu Pamięci Narodowej
Google Scholar
Dziennik Hansa Franka, GK 95/3, GK 95/4, GK 95/13, GK 95/18, GK 95/20, GK 95/21, GK 95/23, GK 95/24, GK 95/36
Google Scholar
Zbiór Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, GK 164/3937
Google Scholar
Bundesarchiv Bayreuth
Google Scholar
Berichte von Angehörigen der politischen Führungsschicht aus dem ostdeutschen Vertreibungsgebieten zum Zeitgeschehen von 1918 bis 1945 (Intelligenzberichte), Ost-Dok. 8/838
Google Scholar
Berichte über die Tätigkeit der deutschen Verwaltung in den annektierten und okkupierten Gebieten Polens, auch des Baltikums und der Sowjetunion 1939–1945, Ost-Dok. 13/239
Google Scholar
Bundesarchiv Berlin-Lichterfelde
Google Scholar
Parteikorrespondenz, A0125
Google Scholar
Reichsverkehrsministerium (Sammlung Sarter), R 5-Anh. I/120
Google Scholar
Reichsverkehrsministerium (Sammlung Kreidler), R 5-Anh. II/49
Google Scholar
Bundesarchiv Ludwigsburg
Google Scholar
Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen zur Aufklärung nationalsozialistischer Verbrechen, B 162/1341, B 162/1346, B 162/1351, B 162/1352, B 162/6135, B 162/6136
Google Scholar
Źródła publikowane, wspomnienia / Published sources, Mamoirs
Google Scholar
Das Diensttagebuch des deutschen Generalgouverneurs in Polen 1939–1945, oprac. Werner Präg, Wolfgang Jacobmeyer, Stuttgart: Deutsche Verlags-Anstalt, 1975.
Google Scholar
Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933–1945, t. 4: Polen. September 1939 – Juli 1941, oprac. Klaus-Peter Friedrich, współpraca: Andrea Löw, München: R. Oldenbourg Verlag, 2011.
Google Scholar
Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka 1939–1945, t. 1: 1939–1942, oprac. Stanisław Płoski i in., Warszawa: Książka i Wiedza, 1970.
Google Scholar
Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933–1945, t. 9: Polen: Generalgouvernement. August 1941–1945, oprac. Klaus-Peter Friedrich, München: R. Oldenbourg Verlag, 2014.
Google Scholar
Zagłada Żydów w obozach na ziemiach polskich, oprac. Szymon Datner, Janusz Gumkowski, Kazimierz Leszczyński, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” 1960, t. 13, nr 13.
Google Scholar
Ząbecki Franciszek, Wspomnienia dawne i nowe, Warszawa: PAX, 1977.
Google Scholar
Zburzenie Warszawy. Zeznania generałów niemieckich przed polskim prokuratorem członkiem delegacji przy Międzynarodowym Trybunale Wojennym w Norymberdze, Katowice: Wydawnictwo AWIR, 1946.
Google Scholar
Prasa i dzienniki urzędowe / Press and official journals
Google Scholar
„Die Bundesbahn”, 1956
Google Scholar
„Dziennik Rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla Okupowanych Polskich Obszarów”, 1940
Google Scholar
„Die Reichsbahn”, 1940
Google Scholar
„Warschauer Zeitung”, 1940
Google Scholar
Literatura przedmiotu / Content-related Literature
Google Scholar
Antons Jan-Hinnerk, Ekstradycja zbrodniarzy nazistowskich i kolaborantów do Polski i Związku Radzieckiego [w:] W cieniu Norymbergi. Transnarodowe ściganie zbrodni nazistowskich, red. Robert Traba, Katarzyna Woniak, Enrico Heitzer, Günter Morsch, Warszawa, Berlin: ISP PAN, CBH PAN, 2019.
Google Scholar
Bakunowicz Czesław, Wykorzystanie kolei w Generalnym Gubernatorstwie do deportacji Żydów, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej” 1993, nr 35.
Google Scholar
„Braunbuch”. Kriegs- und Naziverbrecher in der Bundesrepublik und in West-Berlin. Staat, Wirtschaft, Verwaltung, Armee, Justiz, Wissenschaft, Berlin: Staatsverlag der Deutschen Demokratischen Republik, 1968.
Google Scholar
Dörner Bernhard, Die Deutschen und der Holocaust. Was niemand wissen wollte, aber jeder wissen konnte, Berlin: Propyläen, 2007.
Google Scholar
Dr. Ing. E.h. Dipl.-Ing. Hans Geitmann gestorben, „Die Bundesbahn”, maj 1990.
Google Scholar
Gottwaldt Alfred, Dorpmüllers Reichsbahn. Die Ära des Reichsverkehrsministers Julius Dorpmüller 1920–1945, Freiburg: EK-Verlag, 2009.
Google Scholar
Gottwaldt Alfred, Schulle Diana, Die „Judendeportationen” aus dem Deutschen Reich 1941–1945. Eine kommentierte Chronologie, Wiesbaden: Marix Verlag GmbH, 2005.
Google Scholar
Hilberg Raul, German Railroads/Jewish Souls [w:] Christopher R. Browning, Peter Hayes, Raul Hilberg, German Railroads, Jewish Souls. The Reichsbahn, Bureaucracy, and the Final Solution, New York–London: Berghahn Books, 2019.
Google Scholar
Hilberg Raul, Sonderzüge nach Auschwitz, tłum. Gisela Schleicher, przedmowa Adalbert Rückerl, „Dokumente zur Eisenbahngeschichte”, t. 18, Mainz: Dumjahn, 1981.
Google Scholar
Hilberg Raul, The Bureaucracy of Annihilation [w:] Christopher R. Browning, Peter Hayes, Raul Hilberg, German Railroads, Jewish Souls. The Reichsbahn, Bureaucracy, and the Final Solution, New York–London: Berghahn Books, 2019.
Google Scholar
Hilberg Raul, Zagłada Żydów europejskich, t. 1–3, tłum. Jerzy Giebułtowski, Warszawa: wyd. Piotr Stefaniuk, 2014.
Google Scholar
Infrastruktura akcji „Reinhardt”, red. Tomasz Kranz, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2023.
Google Scholar
Jasiński Łukasz, Sprawiedliwość i polityka. Działalność Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich/Hitlerowskich w Polsce 1945–1989, Warszawa: ISP PAN, 2018.
Google Scholar
Klee Ernst, Das Personenlexikon zum Dritten Reich. Wer war was vor und nach 1945, Frankfurt am Main: S. Fischer, 2003.
Google Scholar
Kotarba Ryszard, Żydzi Krakowa w dobie zagłady (ZAL/KL Plaszow), Kraków, Warszawa: IPN, 2022.
Google Scholar
Lanzmann Claude, Shoah, tłum. Marek Bieńczyk, Koszalin: Oficyna Wydawnicza „Novex”, 1993.
Google Scholar
Lehnstaedt Stephan, Niemieccy okupanci w Warszawie a jawność Holokaustu, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2016, nr 12.
Google Scholar
Libionka Dariusz, Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Zarys problematyki, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2017.
Google Scholar
Lichtenstein Heiner, Mit der Reichsbahn in den Tod. Massentransporte in den Holocaust 1941 bis 1945, Köln: Bund-Verlag, 1985.
Google Scholar
Longerich Peter, „Davon haben wir nichts gewusst!” Die Deutschen und die Judenverfolgung 1933–1945, München: Siedler Verlag, 2006.
Google Scholar
Majewska Justyna, „Świadek zeznał, co następuje…” Protokoły przesłuchania polskich pracowników kolei pracujących na stacjach w okolicy obozów akcji „Reinhardt”, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2017, nr 13.
Google Scholar
Massute Erwin, Gerteis, Adolf [w:] Neue Deutsche Biographie, t. 6, Berlin: Duncker & Humblot, 1964.
Google Scholar
Mędykowski Witold W., Macht Arbeit frei? German economic policy and Forced Labor of Jews in the General Government 1939–1943, Boston: Academic Studies Press, 2018.
Google Scholar
Mierzejewski Alfred C., Hitler’s Trains. The German National Railway & the Third Reich, Brimscombe Port: Tempus, 2005.
Google Scholar
Pischel Werner, Die Generaldirektion der Ostbahn in Krakau 1939–1945. Ein Beitrag zur Geschichte der deutschen Eisenbahnen im zweiten Weltkrieg, „Archiv für Eisenbahnwesen” 1964, R. 74, nr 1.
Google Scholar
Prel Max du, Podręcznik dla Generalnego Gubernatorstwa w Polsce. Przegląd obszaru, ukształtowania i historii, Kraków: Buchverlag Ost, 1940.
Google Scholar
Prusin Alexander V., Polska Norymberga. Siedem procesów przed Najwyższym Trybunałem Narodowym 1946–1948, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2013, nr 9.
Google Scholar
Przegiętka Marcin, Tymczasowa siedziba władz Generalnego Gubernatorstwa. Łódź jako okupacyjny ośrodek administracyjny i siedziba Hansa Franka jesienią 1939 roku, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 2022, nr 149, z. 1.
Google Scholar
Rączy Elżbieta, Zagłada Żydów w dystrykcie krakowskim w latach 1939–1945, Rzeszów: IPN, Uniwersytet Rzeszowski, 2014.
Google Scholar
Schenk Dieter, Hans Frank. Biografia generalnego gubernatora, tłum. Krzysztof Jachimczak, Kraków: Znak, 2009.
Google Scholar
Steinbacher Sybille, „Musterstadt” Auschwitz. Germanisierungspolitik und Judenmord in Ostoberschlesien, München: De Gruyter Saur, 1999.
Google Scholar
Stoll Katrin, Die Herstellung der Wahrheit. Strafverfahren gegen ehemalige Angehörige der Sicherheitspolizei für den Bezirk Białystok, Berlin: De Gruyter, 2012.
Google Scholar
Stoll Katrin, Rozkład jazdy tylko w jedną stronę. Przesłuchania byłych urzędników Reichsbahn w sprawie deportacji Żydów z Prużan do Auschwitz w 1943 r., „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2016, nr 12.
Google Scholar
Wenzel Mario, Arbeitszwang und Judenmord. Die Arbeitslager für Juden im Distrikt Krakau des Generalgouvernements 1939–1944, Berlin: Metropol Verlag, 2017.
Google Scholar
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Podobne artykuły
- Kinga Piotrkowiak-Junkiert, Wokół "Syna Szawła" , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Andrzej Grzegorczyk, Obóz cygański w getcie łódzkim (1941–1942) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 17 (2021)
- Miranda Brethour, Upamiętnianie Zagłady w kraju multikulturalizmu. Kanada wobec spuścizny Zagłady od lat siedemdziesiątych do chwili obecnej , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 14 (2018)
- Piotr Filipkowski, Pozagładowe historie mówione: nagrania, archiwa, sposoby lektury , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 9 (2013)
- Tomasz Frydel, Martin Winstone, Generalne Gubernatorstwo. Mroczne serce Europy Hitlera , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Karolina Panz, „Dlaczego oni, którzy tyle przecierpieli i przetrzymali, musieli zginąć”. Żydowskie ofiary zbrojnej przemocy na Podhalu w latach 1945–1947 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Piotr Kendziorek, Martyna Jonas-Kowalik, Jutro wolni? Komuniści w ruchu oporu w getcie warszawskim , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
- Redakcja Czasopisma, Feliks Tych in memoriam , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Zofia Wóycicka, Sarah Gunsburger, National Policy, Global Memory: The Commemoration of the „Righteous” from Jerusalem to Paris, 1942–2007 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Zofia Wóycicka, W poszukiwaniu trzeciej drogi. Nowa wystawa stała w Muzeum Żydowskim w Berlinie (część „Katastrofa”) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
<< < 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 > >>
Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.
