Polska wieś jako szara strefa. Sołtysi na poziomie mezo w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1945
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 19 (2023), Strony: 408-442
Data zgłoszenia: 2024-02-22Data publikacji: 2023-12-23

Abstrakt
Artykuł skupia się na instytucjach zakorzenionych w polskim życiu wiejskim, które Niemcy włączyli jako najniższy poziom administracyjny w okupowanej Polsce w latach 1939–1945. Autor określa te instytucje jako kluczowe elementy poziomu mezo wpływające na zachowanie jednostek. Osią analizy jest postać sołtysa. Autor wykazuje, że wiejski system bezpieczeństwa w połączeniu z wprowadzeniem odpowiedzialności zbiorowej i groźby przemocy leżał u podstaw procesu kształtującego społeczność, w którym sołtysi w nieunikniony sposób musieli odgrywać istotną rolę. W tej nowej dynamice odpowiedzialności problemy „wspólnoty” i „przynależności” ewoluowały względem kwestii „bezpieczeństwa” i „przetrwania” w zmieniających się okolicznościach okupacyjnego życia. Stworzony w tym wojennym tyglu nowy obraz społeczności składał się z przekształconych tożsamości, wyraźnych kategorii etnicznych, nowych więzi społecznych i nowych antagonizmów. Zbiorowe podejście biograficzne do sołtysów w tym okresie wnosi nade wszystko zbiorowy dylemat etyczny jako kategorię analizy historycznej. Artykuł opiera się w głównej mierze na zeznaniach złożonych podczas tzw. procesów sierpniowych, gdy sądzono osoby oskarżone o kolaborację, pochodzące z historycznych ziem Galicji Zachodniej albo dystryktu krakowskiego Generalnego Gubernatorstwa. Zastosowano gęsty opis zjawiska, tak by narracje osobiste rzutowały na szerszy obraz badanych procesów społecznych.
Słowa kluczowe
sołtysi , poziom mezo , polska prowincja , Generalne Gubernatorstwo , sprawcy , świadkowie (bystanders)
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival Sources
Google Scholar
Archiwum Akt Nowych w Warszawie
Google Scholar
, Rada Główna Opiekuńcza w Krakowie, Wydział I Ogólny, Sekretariat Prezesa 203/III-117, Armia Krajowa, Komenda Główna, Oddział II
Google Scholar
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Rzeszowie
Google Scholar
/913, Akta podręczne w sprawie przeciwko funkcjonariuszom niemieckim podejrzanym o popełnienie zbrodni wojennych na terenie gminy Czermin i Wadowice Górne w okresie okupacji niemieckiej
Google Scholar
/53, Akta w sprawie karnej Wiktora Czekaja i innych 353/61, Akta w sprawie karnej Jana Miłosia i innych
Google Scholar
/81, t. 2, Akta w sprawie karnej Stanisława Kobosa, Stanisława Cieśli i Stanisława Bidusia
Google Scholar
/89, Akta w sprawie karnej byłego Józefa Pęgiela
Google Scholar
/166, Akta w sprawie karnej Moniki Dłużeń i Władysława Marchuta 353/167, Akta w sprawie karnej Franciszka Siwca
Google Scholar
/170, Akta w sprawie karnej Piotra Januchowskiego
Google Scholar
/174, Akta w sprawie karnej Jana Knycha, Jana Dreszera i Józefa Sowy 353/285, Akta w sprawie karnej Mieczysława Fiołka i Władysława Ryby 354/68, t. 1–2, Akta w sprawie karnej Stanisława Boczara i innych 357/35, Akta w sprawie karnej Józefa Malca i towarzyszy
Google Scholar
/95, Akta w sprawie karnej Piotra Dydka i Antoniego Bednarczyka 357/113, Akta w sprawie karnej Andrzeja Zbocha
Google Scholar
/119, Akta w sprawie karnej Władysława Chorążego, Stanisława Lacha i Stanisława Durala
Google Scholar
/72, Akta w sprawie karnej Józefa Piątka
Google Scholar
/1, Akta w sprawie karnej Michała Gesinga i innych 363/2, Akta w sprawie karnej Michała Gesinga i innych 363/4, Akta w sprawie karnej Józefa Racławskiego
Google Scholar
/202, Akta prokuratora Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie w sprawie Józefa Karkuta i innych
Google Scholar
/228, Akta prokuratora Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie w sprawie Jana Andreasika i innych
Google Scholar
/20, t. 2, Akta prokuratora Prokuratury Powiatowej w Dębicy w sprawie Władysława Kiziora
Google Scholar
/14, Akta prokuratora Prokuratury Powiatowej w Dębicy w sprawie karnej Mieczysława Kowalika
Google Scholar
/181, Akta w sprawie karnej Antoniego Kłody
Google Scholar
Archiwum Narodowe w Krakowie
Google Scholar
Sąd Apelacyjny w Krakowie, 1010, IV K 99/50, Akta w sprawie karnej Jana Błaszkowskiego i Jana Stadnika
Google Scholar
Archiwum Państwowe w Lublinie
Google Scholar
Gouverneur des Distrikts Lublin, t. 80
Google Scholar
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie
Google Scholar
/217, Relacja ks. dr. Jana Terlagi
Google Scholar
/2745, Relacja Zelmana Birenfelda 301/7208, Relacja Manesa Lista
Google Scholar
Zbiory prywatne
Google Scholar
Ira Mechlowitz (Icchak Mechlowicz), „I Was Happy When I Was Singing”
Google Scholar
Źródła publikowane / Published Sources
Google Scholar
„Verordnungsblatt des Generalgouverneurs für die besetzten polnischen Gebiete” („Dziennik Rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla okupowanych polskich obszarów”), 6 XII 1939, nr 9.
Google Scholar
„Verordnungsblatt für das Generalgouvernement” („Dziennik Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa”), 29 IV 1941, nr 36.
Google Scholar
Wspomnienia / Memoirs
Google Scholar
Oliner Samuel P., Narrow Escapes: A Boy’s Holocaust Memories and Their Legacy, New York: Paragon House, 2001.
Google Scholar
Wyka Kazimierz, Życie na niby. Pamiętnik po klęsce, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1984.
Google Scholar
Literatura przedmiotu / Content related Literature
Google Scholar
Aleksiun Natalia, Kubátová Hana, Biographies of Belonging in the Holocaust, „East European Politics and Societies” 2023, t. 37, nr 1.
Google Scholar
Baird Marie L., ‘The Gray Zone’ as a Complex of Tensions: Primo Levi on Holocaust Survival
Google Scholar
[w:] The Legacy of Primo Levi: Italian and Italian American Studies, red. Stanislao
Google Scholar
G. Pugliese, New York: Palgrave Macmillan, 2005.
Google Scholar
Belleau Jean-Philippe, ‘Neighbor’ Is an Empty Concept: How the Neighbourly Turn in Mass Violence Studies Has Overlooked Anthropology and Sociology, „Journal of Genocide Research” 2022.
Google Scholar
Berghahn Volker, Structuralism and Biography: Some Concluding Thoughts on the Uncertainties of a Historiographical Genre [w:] Biography between Structure and Agency: Central European Lives in International Historiography Genre, red. Volker Berghahn, Simone Lässig, New York: Berghahn Books, 2008.
Google Scholar
Bergholz Max, Violence as a Generative Force: Identity, Nationalism, and Memory in a Balkan Community, Ithaca: Cornell University Press, 2016.
Google Scholar
Brewer John, Microhistory and the Histories of Everyday Life, „Cultural and Social History” 2010, t. 7, nr 1, 2010.
Google Scholar
Cichopek-Gajraj Anna, Beyond Violence: Jewish Survivors in Poland and Slovakia, 1944–48, Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
Google Scholar
Dobrosielski Paweł, Stodoła [w:] Ślady Holokaustu w imaginarium kultury polskiej, red. Justyna Kowalska-Leder, Paweł Dobrosielski, Iwona Kurz, Małgorzata Szpakowska, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2017.
Google Scholar
Eikel Markus, Sivaieva Valentina, City Mayors Raion Chiefs and Village Elders in Ukraine 1941–4: How Local Administrators Co-Operated with the German Occupation Authorities, „Contemporary European History” 2014, t. 23, nr 3.
Google Scholar
Fellman Marc Lee, Moral Complexity and the Holocaust, Lanham, Maryland: University Press of America, 2009.
Google Scholar
Finder Gabriel N., Prusin Alexander V., Justice behind the Iron Curtain: Nazis on Trial in
Google Scholar
Communist Poland, Toronto: University of Toronto Press, 2018.
Google Scholar
Finkel Evgeny, Ordinary Jews: Choice and Survival during the Holocaust, Princeton: Princeton University Press, 2017.
Google Scholar
Finkel Evgeny, Straus Scott, Macro, Meso, and Micro Research on Genocide: Gains, Shortcomings, and Future Areas of Inquiry, „Genocide Studies and Prevention” 2012, t. 7, nr 1. Foucault Michel, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, tłum. Tadeusz Komendant,
Google Scholar
Warszawa: Wydawnictwo Aletheia, 2020.
Google Scholar
Frydel Tomasz, The Polish Countryside as a Gray Zone: Village Heads and the Meso Level of the General Government, 1939–1945, „East European Politics and Societies” 2023, t. 37, nr 1.
Google Scholar
Geyer Michael, Fitzpatrick Sheila, Introduction: After Totalitarianism – Stalinism and Nazism Compared [w:] Beyond Totalitarianism: Stalinism and Nazism Compared, red. Geyer, Fitzpatrick, New York: Cambridge University Press, 2009.
Google Scholar
Gieroń Roman, Półmrok. Procesy karne w sprawie przestępstw okupacyjnych popełnianych przez chłopów wobec Żydów w województwie krakowskim, Kraków: IPN, 2020.
Google Scholar
Goldberg Amos, Empathy, Ethics, and Politics in Holocaust Historiography [w:] Empathy and Its Limits, red. Aleida Assmann, Ines Detmers, New York: Palgrave Macmillan, 2016.
Google Scholar
Goska Danusha V., Biegański. Stereotyp Polaka bydlaka w stosunkach polsko-żydowskich i amerykańskiej kulturze popularnej, tłum. Katarzyna Szuster, Kraków: Wysoki Zamek, 2015.
Google Scholar
Grabowski Jan, Rural Society and the Jews in Hiding [w:] Hunt for the Jews: Betrayal and Murder in German Occupied Poland, Bloomington: Indiana University Press, 2013 (wyd. polskie: Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011, podrozdział „Ukrywający się Żydzi a społeczność wiejska: sołtysi, straże, zakładnicy i obławy”).
Google Scholar
Grabowski Jan, Strażacy, wiejska straż nocna i granatowa policja a zagłada Żydów na obszarach wiejskich w dystrykcie krakowskim [w:] Zagłada Żydów na polskiej prowincji, red. Adam Sitarek, Michał Trębacz, Ewa Wiatr, Łódź: IPN, 2012.
Google Scholar
Gregor Neil, Nazism – A Political Religion: Rethinking the Voluntarist Turn [w:] Nazism, War and Genocide: Essays in Honour of Jeremy Noakes, red. Neil Gregor, Exeter: University of Exeter Press, 2005.
Google Scholar
Gross Jan Tomasz, Sąsiedzi: Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Sejny: Pogranicze, 2000 (wyd. anglojęzyczne: Neighbors: The Destruction of the Jewish Community in Jedwabne, Poland, Princeton: Princeton University Press, 2001).
Google Scholar
Gross Jan Tomasz, wspólpraca Irena Grudzińska-Gross, Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady Żydów, Kraków: Znak, 2011.
Google Scholar
Hebda Jan, Z sołtysem i wójtem przez wieki. Opowieść o dziejach urzędu sołtysa i wójta w Polsce, Tarnów: Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, 2016.
Google Scholar
Juszczyk Tadeusz Józef, Z moich przeżyć okupacyjnych w Święcanach [w:] Święcany. Zarys monograficzny, Skołyszyn: Stowarzyszenie Miłośników Skołyszyna i Okolicy, 1995. Kornbluth Andrew, The August Trials: The Holocaust and Postwar Justice in Poland, Cam-
Google Scholar
bridge, MA: Harvard University Press, 2021.
Google Scholar
Krempa Andrzej, Dwór Malinie, „Historyczne Nadwisłocze” 2020, t. 49.
Google Scholar
Kubátová Hana, Kubát Michal, Were There ‘Bystanders’ in Topol’čany? On Concept Formation and the ‘Ladder of Abstraction’, „Contemporary European History” 2008, t. 27, nr 4.
Google Scholar
Lévesque Stéphane, Thinking Historically: Educating Students for the Twenty-First Century, Toronto: University of Toronto Press, 2010.
Google Scholar
Levi Primo, Czy to jest człowiek, tłum. Halszka Wiśniowska, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2008.
Google Scholar
Levi Primo, The Drowned and the Saved, tłum. Raymond Rosenthal, New York: Random House, 1988 (wyd. polskie: Pogrążeni i ocaleni, tłum. Stanisław Kasprzysiak, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2007).
Google Scholar
Lower Wendy, Nazi Empire-Building and the Holocaust in Ukraine, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2005.
Google Scholar
Madajczyk Czesław, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 1, Warszawa: PWN, 1970. Morina Christina, Thijs Krijn, Probing the Limits of Categorization: The Bystander in Holo-
Google Scholar
caust History, New York: Berghahn Books, 2019.
Google Scholar
Musiał Adam Kazimierz, Krwawe upiory. Dzieje powiatu Dąbrowa Tarnowska w okresie okupacji hitlerowskiej, Tarnów: Karat, 1993.
Google Scholar
Musiał Bogdan, Kto dopomoże Żydowi, Poznań: Zysk i S-ka, 2019.
Google Scholar
Oliner Samuel P., Pearl M. Oliner, The Altruistic Personality: Rescuers of Jews in Nazi Europe, New York: Free Press, 1992.
Google Scholar
Polonsky Antony, Beyond Condemnation, Apologetics, and Apologies: On the Complexity of Polish Behavior Toward the Jews During the Second World War [w:] The Fate of European Jews, 1939–1945: Continuity or Contingency?, red. Jonathan Frankel, seria
Google Scholar
„Studies in Contemporary Jewry”, t. 13, New York: Oxford University Press, 1997. Rączy Elżbieta, Pomoc Polaków dla ludności żydowskiej na Rzeszowszczyźnie 1939–1945,
Google Scholar
Rzeszów: IPN, 2008.
Google Scholar
Roseman Mark, Contexts and Contradictions: Writing the Biography of a Holocaust Survivor [w:] Biography between Structure and Agency: Central European Lives in International Historiography Genre, red. Volker Berghahn, Simone Lässig, New York: Berghahn Books, 2008.
Google Scholar
Roseman Mark, The Lives of Others – Amid the Deaths of Others: Biographical Approaches
Google Scholar
to Nazi Perpetrators, „Journal of Genocide Research” 2013, t. 15, nr 4.
Google Scholar
Segal Raz, Genocide in the Carpathians: War, Social Breakdown, and Mass Violence, 1914–
Google Scholar
, Stanford: Stanford University Press, 2016.
Google Scholar
Snyder Timothy, Collaboration in the Bloodlands, odpowiedź na recenzję: John Connelly, Mark Roseman, Andriy Portnov, Michael David-Fox, „Bloodlands: Europe between Hitler and Stalin”, „Journal of Genocide Research” 2011, t. 13, nr 3.
Google Scholar
Tingler Jason, Chełm’s Unraveling: The Holocaust and Interethnic Violence in Nazi-Occupied Poland, „Slavic Review” 2022, t. 81, nr 3.
Google Scholar
Tokarska-Bakir Joanna, Bełk i inne miejsca. Opowieść o dziesiętnikach-zastawnikach, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2019, nr 15.
Google Scholar
Winstone Martin, Generalne Gubernatorstwo. Mroczne serce Europy Hitlera, tłum. Tomasz Fiedorek, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2015.
Google Scholar
Zalc Claire, Bruttmann Tal, Introduction: Toward a Microhistory of the Holocaust [w:] Microhistories of the Holocaust, red. Claire Zalc, Tal Bruttmann, New York: Berghahn Books, 2017.
Google Scholar
Zaremba Marcin, The ‘War Syndrome’: World War II and Polish Society [w:] Seeking Peace in the Wake of War: Europe, 1943–1947, red. Stefan-Ludwig Hoffman i in., Amsterdam: Amsterdam University, 2015.
Google Scholar
Zimbardo Philip G., Efekt Lucyfera. Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło?, tłum. Anna Cybulko i in., red. Maria Materska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2017.
Google Scholar
Żbikowski Andrzej, ‘Night Guard’: Holocaust Mechanisms in the Polish Rural Areas, 1942– 1945: Preliminary Introduction into Research, „East European Politics & Societies” 2011, t. 25, nr 3
Google Scholar
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Zagłada Żydów. Studia i Materiały

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Tomasz Frydel, Zwykła organizacja, nadzwyczajna przemoc państwowa. Polska policja granatowa a Zagłada we wschodniej części dystryktu krakowskiego , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 17 (2021)
- Tomasz Frydel, Michał Kalisz, Elżbieta Rączy, Dzieje społeczności żydowskiej powiatu gorlickiego podczas okupacji niemieckiej 1939–1945 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Tomasz Frydel, Anna Cichopek-Gajraj, Beyond Violence. Jewish Survivors in Poland and Slovakia, 1944–48 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Tomasz Frydel, Martin Winstone, Generalne Gubernatorstwo. Mroczne serce Europy Hitlera , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
Podobne artykuły
- Karolina Panz, „Dlaczego oni, którzy tyle przecierpieli i przetrzymali, musieli zginąć”. Żydowskie ofiary zbrojnej przemocy na Podhalu w latach 1945–1947 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Elżbieta Cajzer, Archeologia zbrodni , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Kinga Piotrkowiak-Junkiert, Wokół "Syna Szawła" , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Jan Grabowski, Dariusz Libionka, Bezdroża polityki historycznej. Wokół Markowej, czyli o czym nie mówi Muzeum , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Stanisław Obirek, Karolina Wigura, Wina narodów , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Kinga Piotrkowiak-Junkiert, Stan badań nad Zagładą na Węgrzech , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Kinga Piotrkowiak-Junkiert, Gettoizacja Budapesztu 1944–1945. Zarys problemu , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Dariusz Libionka, Odpowiedź na list Joshui Zimmermana , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Marta Tomczok, Anna Mach, Świadkowie świadectw. Postpamięć Zagłady w polskiej literaturze najnowszej; Małgorzata Wójcik-Dudek, W(y)czytać Zagładę. Praktyki postpamięci w polskiej literaturze XXI wieku dla dzieci i młodzieży , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Jan Tomasz Gross, Czy Zagłada jest ich historią, czy naszą? (Plaidoyer w przedmiocie ustanowienia w Polsce miejsca pamięci poświęconego Zagładzie) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
<< < 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 > >>
Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.