Polskie. Żydowskie. „Pożydowskie”. Nazistowska grabież dzieł sztuki i problemy restytucji w Polsce 1945–2000
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 16 (2020), Strony: 200-232
Data zgłoszenia: 2020-11-07Data publikacji: 2020-12-15

Abstrakt
Zinstytucjonalizowana i dzika grabież dzieł sztuki i innych dóbr kultury była integralnym składnikiem hitlerowskich prześladowań w okupowanej Polsce. Jej ofiarą padały zbiory publiczne i kościelne, a także niemała liczba prywatnych. W odniesieniu do własności żydowskiej grabież miała charakter totalny. Nie znalazło to odzwierciedlenia w obowiązującej od pierwszych lat powojennych po dzień dzisiejszy narracji o wojennych stratach kultury polskiej, traktowanej od powojnia niejako ex definitone jako kultura (jedno)narodowa. Przedmiotem artykułu jest wpływ tej głoszonej przez kolejne władze narracji na politykę i praktykę restytucji dzieł sztuki pochodzących z hitlerowskiego rabunku: tych poszukiwanych za granicą i tych, które trafiły do krajowych zbiorów publicznych
Słowa kluczowe
nazistowska grabież dzieł sztuki , polskie straty wojenne , kolekcjonerzy żydowscy w Polsce przedwojennej , judaika , własność żydowska , restytucje dóbr kultury , Zasady Waszyngtońskie dotyczące sztuki zrabowanej przez nazistów 1998 , Deklaracja Terezińska 2009 , polityka historyczna MKiDN RP
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
Google Scholar
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH)
Google Scholar
/XVI, Centralny Komitet Żydów w Polsce, Wydział Prawny 1945–1950
Google Scholar
/XX, Centralny Komitet Żydów w Polsce, Centralna Żydowska Komisja Historyczna, Okólnik nr 1 dot. m.in. przeprowadzenia kwerend odnośnie do zagrabionego majątku żydostwa polskiego [listopad 1946]; Obliczanie strat materialnych Żydów polskich [1946]
Google Scholar
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie (AIPN)
Google Scholar
/484, t. 1 (dawna sygn. Ds. 5/76 t. 1), Peter Nicolaas Menten. Zbrodnie w Podhorodcach i Uryczu. Materiały bieżące śledztwa
Google Scholar
Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie
Google Scholar
Jerzy Sachs
Google Scholar
Archiwum rodzinne spadkobierców Jerzego Sachsa
Google Scholar
Landesarchiv Berlin
Google Scholar
WGA 10258-59/59, Sachs Jerzy.
Google Scholar
Źródła publikowane / Published sources
Google Scholar
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 32: Pisma rabina Szymona Huberbanda, oprac. Anna Ciałowicz, Warszawa: ŻIH, 2017.
Google Scholar
Black Book of Polish Jewry. An Account of the Martyrdom of Polish Jewry under Nazi Occupation, The American Federation For Polish Jews i The Association of Jewish Refugees and Immigrants from Poland, red. Jacob Apenszlak, b.m.w.: American Federation For Polish Jews, 1943.
Google Scholar
Cultural Losses of Poland. Index of Polish cultural losses during the German occupation, 1939–1944, red. Charles Estreicher, London 1944; reprint w: Karol Estreicher jr, Straty kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939–1944 wraz z oryginalnymi dokumentami grabieży, Kraków: Pałac Sztuki TPSP, 2003.
Google Scholar
Huberband Shimon, Rabbi, Kiddush Hashem. Jewish Religious and Cultural Life in Poland during the Holocaust, New York: Ktav, 1987.
Google Scholar
The Nazi Kultur in Poland. By several authors of necessity temporarily anonymous. Written in Warsaw under the German Occupation and published for the Polish Ministry of Information by His Majesty’s Stationery Office, London 1945.
Google Scholar
Tentative List of Jewish Cultural Treasures in Axis-Occupied Countries, New York 1946 (suplement do „Jewish Social Studies” 1946, t. 8, nr 1).
Google Scholar
Terezin Declaration [w:] Holocaust Era Assets. Conference Proceedings. Prague June 26–30 2009, online: https://www.lootedart.com/web_images/pdf2018/1.1.4%20Holocaust_Era_Assets_Conference_Proceedings_2009.pdf.
Google Scholar
Washington Conference Principles on Nazi-Confiscated Art [w:] Washington Conference on Holocaust-Era Assets. November 30 to December 3, 1998. Proceedings, online: https://1997-2001.state.gov/regions/eur/holocaust/heac.html.
Google Scholar
Regulacje prawne (w układzie chronologicznym) / Legal regulations (in chronological order)
Google Scholar
Dekret z 2 marca 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych, Dz.U. 1945, nr 9, poz. 45.
Google Scholar
Ustawa z 6 maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych, Dz.U. 1945, nr 17, poz. 97.
Google Scholar
Dekret z 1 marca 1946 r. o rejestracji i zakazie wywozu dzieł sztuki plastycznej oraz przedmiotów o wartości artystycznej, historycznej lub kulturalnej; przepis o wywozie zabytków, Dz.U. 1946, nr 14, poz. 99.
Google Scholar
Dekret z 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich, Dz.U. 1946, nr 13, poz. 87.
Google Scholar
Ustawa z 25 lutego 1958 o uregulowaniu stanu prawnego mienia pozostającego pod zarządem państwowym, Dz.U. 1958, nr 11, poz. 37.
Google Scholar
Ustawa z 20 lutego 1997 r. o stosunku państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 1997, nr 41, poz. 251.
Google Scholar
(online: http://isap.sejm.gov.pl)
Google Scholar
Powojenne wykazy strat wojennych w Polsce w zakresie dzieł sztuki
Google Scholar
Heś Robert, Utracone skarby dawnych wrocławskich muzeów, Wrocław: Muzeum Narodowe we Wrocławiu, 2017.
Google Scholar
Straty wojenne Muzeum Miejskiego i Muzeum Rzemiosł Artystycznych w Gdańsku, t. 2: Straty w dziedzinie rzemiosła artystycznego: meble, bursztyny, metale, Gdańsk: Muzeum Narodowe w Gdańsku, 2005.
Google Scholar
Straty wojenne Muzeum Miejskiego w Gdańsku, t. 1: Straty w dziedzinie sztuki: malarstwa, rysunku, grafiki, rzeźby, Gdańsk: Muzeum Narodowe w Gdańsku, 2005.
Google Scholar
Straty wojenne. Malarstwo obce. Obrazy olejne, pastele, akwarele utracone w latach 1939–1945 w granicach Polski po 1945 bez Ziem Zachodnich i Północnych, t. 1, oprac. katalogu Maria Romanowska-Zadrożna, Tadeusz Zadrożny, Poznań: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Biuro Pełnomocnika Rządu do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego Za Granicą, 2000.
Google Scholar
Straty wojenne. Malarstwo polskie. Obrazy olejne, pastele, akwarele utracone w latach 1939–1945 w granicach Polski po 1945, t. 1, oprac. katalogu Anna Tyczyńska, Krystyna Znojewska, Poznań: Ministerstwo Kultury i Sztuki Biuro Pełnomocnika Rządu do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego Za Granicą, 1998.
Google Scholar
Straty wojenne. Malarstwo polskie. Obrazy olejne, pastele, akwarele artystów polskich i w Polsce działających utracone w latach 1939–1945 w granicach Polski po 1945, t. 2, oprac. katalogu Anna Tyczyńska, Krystyna Znojewska, Warszawa: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Departament do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą, 2012.
Google Scholar
Tomkiewicz Władysław, Katalog obrazów wywiezionych z Polski przez okupantów niemieckich w latach 1939–1945, t. 1: Malarstwo obce, Warszawa: Ministerstwo Kultury i Sztuki, 1949 (seria „Prace i Materiały Wydziału Rewindykacji i Odszkodowań” nr 9).
Google Scholar
Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1945, t. 1–2, red. Stanisław Lorentz, Warszawa: PIW, 1970.
Google Scholar
Wydział Restytucji Dóbr Kultury Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, http://dzielautracone.gov.pl/katalog-strat-wojennych (oficjalna strona MKiDN, obok katalogu dzieł utraconych dzieła odzyskane, informacje, aktualne wiadomości).
Google Scholar
Literatura przedmiotu i inne publikacje / Content related literature and other publications
Google Scholar
Bandurska Zofia, Kacprzak Dariusz, Kosiewski Piotr, Romanowska-Zadrożna Maria, Steinborn Bożena, Tarnowska Magdalena, Badania proweniencyjne muzealiów pod kątem ich ewentualnego pochodzenia z własności żydowskiej, „Muzealnictwo” 2012, nr 53, online: https://www.lootedart.com/web_images/pdf2/M_53_002_Badania_proweniencyjne.pdf.
Google Scholar
Bronisław Krystall. Testament [katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie (19 listopada 2015 – 6 marca 2016], red. Katarzyna Mączewska, Krzysztof Załęski, Warszawa: Muzeum Narodowe w Warszawie, 2015.
Google Scholar
Ersessene Kunst. Der Fall Gurlitt, red. Johannes Heil, Annette Weber, Berlin: Metropol Verlag, 2015.
Google Scholar
Estreicher Karol jr, Dziennik wypadków, t. 2: 1946–1960, Kraków: Pałac Sztuki TPSP, 2002; t. 5: 1973–1977, Kraków: Pałac Sztuki TPSP, 2006.
Google Scholar
Folga-Januszewska Dorota, Jaskanis Agnieszka, Problemy własności zbiorów w muzeach polskich. Ilościowa skala problemów własności [w:] Własność a dobra kultury, red. Grażyna Czubek, Piotr Kosiewski, Warszawa: Fundacja im. Stefana Batorego, 2006.
Google Scholar
Handreichung zur Umsetzung der „Erklärung der Bundesregierung, der Länder und der kommunalen Spitzenverbände zur Auffindung und zur Rückgabe NS-verfolgungsbedingt entzogenen Kulturgutes, insbesondere aus jüdischem Besitz” vom Dezember 1999, online: https://www.kulturgutverluste.de/Content/08_Downloads/DE/Grundlagen/Handreichung/Handreichung.pdf?__blob=publicationFile&v=5.
Google Scholar
Haumann Heiko, Geschichte der Ostjuden, wyd. 4, München: dtv, 1998.
Google Scholar
Jacek Malczewski 1855–1929, Pałac Sztuki, lipiec–sierpień–wrzesień 1939, Kraków: Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, 1939.
Google Scholar
Józef Mehoffer, czerwiec–lipiec–sierpień 1935, Warszawa: Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, 1935.
Google Scholar
Kacprzak Dariusz, Kolekcje Ziemi Obiecanej. Zbiory artystyczne łódzkiej burżuazji wielkoprzemysłowej w latach 1880–1939, Warszawa: Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, 2015.
Google Scholar
Karecka Lidia M., Akcja rewindykacyjna w latach 1945–1950. Spór o terminologię czy istotę rzeczy, „Ochrona Zabytków” 2002, nr 3/4.
Google Scholar
Katalog orientacyjny jubileuszowej wystawy Jacka Malczewskiego, Pałac Sztuki na Placu Targów Wschodnich, maj–czerwiec 1926, Lwów: Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie, 1926.
Google Scholar
Katalog wystawy jubileuszowej prac Jacka Malczewskiego, czerwiec 1925, Warszawa: Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, 1925.
Google Scholar
Klarecki Mariusz, Warszawskie kolekcje żydowskie i ich zagłada podczas okupacji, „The Warsaw Institute Review”, 29 października 2019, https://warsawinstitute.org/pl/warszawskie-kolekcje-zydowskie-i-ich-zaglada-podczas-okupacji/.
Google Scholar
Leon Wyczółkowski 1852–1936. Dzieła malarskie. Przewodnik. Wrzesień 1937 r., Warszawa: Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, 1937.
Google Scholar
Olkowski Roman, Kolekcja Rotwandów. Losy polskich zbiorów w dobie bezprawnych praktyk [w:] Adlojada. Prawo i kultura, red. Jaromir Brejdak i in., Szczecin: Muzeum Narodowe w Szczecinie, 2016.
Google Scholar
„Ostjuden” – Geschichte und Mythos, red. Philipp Mettauer, Barbara Staudinger, Innsbruck: Studien Verlag, 2015.
Google Scholar
Palica Magdalena, Od Delacroix do van Gogha. Żydowskie kolekcje sztuki w dawnym Wrocławiu, Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT i Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, 2010.
Google Scholar
Remy Maurice Philip, Der Fall Gurlitt. Die wahre Geschichte über Deutschlands größten Kunstskandal, Berlin–München–Zürich–Wien: EuropaVerlag, 2017.
Google Scholar
Romanowska-Zadrożna Maria, Badania proweniencyjne czyli Habent sua fata artis opera, „Muzealnictwo” 2012, nr 53, online: https://www.lootedart.com/web_images/pdf2/M_53_002_Badania_proweniencyjne.pdf.
Google Scholar
Siegal Nina, Poland Urged to Look for Nazi-Looted Art. Still Held in Its Museums, „New York Times”, 12 stycznia 2020, online: https://www.nytimes.com/2020/01/12/arts/design/poland-nazi-looted-art.html.
Google Scholar
„The West” versus „The East” or the United Europe? The different conceptions of provenance research and identification of looted cultural assets and the possibilities of international cooperation in Europe and worldwide [Proceedings of an international conference held in Podebrady on 8–9 October, 2013], red. Mečislav Borák, Prague: Documentary Centre for Property Transfers of Cultural Assets of WWII Victims, 2014.
Google Scholar
Witek Zbigniew K., Dokumenty rewindykacji polskich dóbr kultury zrabowanych przez Niemców w latach 1939–1944 z archiwum Karola Estreichera jr., największego rewindykatora w historii Europy (1939–1975), Kraków: Pałac Sztuki TPSP, 2015.
Google Scholar
Woźniak-Koch Milena, Bronisław Krystall. Warszawski kolekcjoner i mecenas sztuki [w:] Bronisław Krystall. Testament [katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie (19 listopada 2015 – 6 marca 2016], red. Katarzyna Mączewska, Krzysztof Załęski, Warszawa: Muzeum Narodowe w Warszawie, 2015.
Google Scholar
Yass-Alston Agnieszka, Rebuilding a Destroyed World: Rudolf Beres – a Jewish Art Collector in interwar Kraków, „Scripta Judaica Cracoviensia” 2015, nr 13.
Google Scholar
Yass-Alston Agnieszka, Żydowscy kolekcjonerzy dzieł sztuki międzywojennego Krakowa. Adolf Schwarz, Rudolf Beres, Seweryn Gottlieb – postaci, które odeszły w niepamięć historii, https://www.academia.edu/36723893/%C5%BBydowscy_kolekcjonerzy_dzie%C5%82_sztuki_mi%C4%99dzywojennego_Krakowa._Adolf_Schwarz_Rudolf_Beres_Seweryn_Gottlieb_-_postaci_kt%C3%B3re_odesz%C5%82y_w_niepami%C4%99%C4%87_historii?email_work_card=view-paper.
Google Scholar
Filmografia / Filmography
Google Scholar
Geraubte Kunst. Jüdische Sammlungen im Nationalsozialismus, reż. Felix von Boehm i Constantin Lieb, ZDF 2019, film dokumentalny
Google Scholar
Licencja
Prawa autorskie (c) 2020 Zagłada Żydów. Studia i Materiały

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Śladami nieznanych przedwojennych żydowskich kolekcjonerów i właścicieli dzieł sztuki , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 17 (2021)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Śmierć antykwariusza na Chłodnej , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, O wystawie „Czego nie mogliśmy wykrzyczeć światu” w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 14 (2018)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Predator. The Looting Activity of Pieter Nicolaas Menten (1899–1987) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr Holocaust Studies and Materials (2017)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Grabieżca ze znakiem Q. O rabunkowej działalności Pietera Nicolaasa Mentena (1899–1987) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Habent sua fata libelli. Okupacyjny rynek sztuki w Warszawie a własność żydowska , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Losy mienia kulturalnego polskich Żydów w okresie okupacji hitlerowskiej i w pierwszych latach powojennych , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 6 (2010)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Magdalena Tarnowska, Artyści żydowscy w Warszawie 1939–1945; Ocalałe/Salvaged. Kolekcja malarstwa, rysunku i rzeźby ze zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, The Jewish Biblia Pauperum , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr Holocaust Studies and Materials (2017)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Żydowska Biblia pauperum , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
Podobne artykuły
- Raul Hilberg, Czy istnieje nowy antysemityzm? Rozmowa z Raulem Hilbergiem , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 3 (2007)
- Andrea Löw, Monika Polit, „Moja żydowska dusza nie obawia się dnia sądu”. Mordechaj Chaim Rumkowski. Prawda i zmyślenie , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 9 (2013)
- Anna Ziółkowska, Medycyna obozowa. O tym jak chorowali, cierpieli i umierali żydowscy robotnicy w obozach pracy przymusowej w Poznaniu (1941–1943) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 8 (2012)
- Dariusz Libionka, Polskie piśmiennictwo na temat zorganizowanej i indywidualnej pomocy Żydom (1945-2008) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 4 (2008)
- Agnieszka Haska, „Proszę Pana Ministra o energiczną interwencję”. Aleksander Ładoś (1891–1963) i ratowanie Żydów przez Poselstwo RP w Bernie , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Martyna Grądzka-Rejak, Zoë Waxman, Kobiety Holocaustu , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Bartłomiej Krupa, Critical History and its ‘Shadow Cabinet’. Polish Historiography and the Holocaust during 2003–2013 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr Holocaust Studies and Materials (2017)
- Redakcja, Od Redakcji , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 18 (2022)
- Agnieszka Haska, Fakty i fikcje. Na marginesie filmu Azyl , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Justyna Koszarska-Szulc, Sandauer w getcie. Rozliczenia literackie i nieliterackie , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
<< < 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 > >>
Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.