English
Język Polski
Śladami nieznanych przedwojennych żydowskich kolekcjonerów i właścicieli dzieł sztuki
Nawojka Cieślińska-Lobkowicz
nawojka.lobkowicz@arcor.de Biogramhistoryczka sztuki, kuratorka wystaw, niezależna badaczka proweniencji, specjalistka w zakresie problematyki zrabowanych podczas drugiej wojny światowej dzieł sztuki i innych dóbr kultury ze zbiorów publicznych i prywatnych polskich i żydowskich właścicieli oraz w kwestiach powojennych restytucji; autorka około stu polskich i obcojęzycznych publikacji na ten temat. Mieszka w Warszawie i Starnbergu koło Monachium.
https://orcid.org/0000-0002-8646-285X
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 17 (2021), Strony: 486-522
Data zgłoszenia: 2021-12-18Data publikacji: 2021-12-23
https://doi.org/10.32927/zzsim.889
Abstrakt
W przedwojennej Polsce istniała spora grupa żydowskich kolekcjonerów i właścicieli dzieł sztuki, w szczególności malarstwa. Nazwiska części z nich pojawiały się w katalogach prestiżowych wystaw organizowanych w Warszawie, Krakowie czy we Lwowie, zarazem wielu innych nie udostępniało publicznie swoich zbiorów lub czyniło to incognito. Niemal wszyscy spośród nich zginęli w Zagładzie, a posiadane przez nich dzieła twórców polskich (w tym polsko-żydowskich) i obcych wraz z całym ich majątkiem przepadły na skutek nazistowskich konfiskat albo przywłaszczone przez nieżydowską ludność. Po wojnie istnienie tej zasłużonej dla kultury i sztuki grupy zostało całkowicie wymazane ze zbiorowej pamięci.
Dopiero niedawno pojawiły się pierwsze publikacje poświęcone niektórym przedstawicielom i środowiskom polskich żydowskich kolekcjonerów, łączące się z próbami rekonstrukcji gromadzonych przez nich zbiorów. Są one odosobnione, ponieważ wymagają żmudnych i nierzadko mało owocnych badań archiwalnych. Przykładem takiego obszernego i w znacznej mierze niezbadanego materiału archiwalnego są przywołane przez autorkę kwestionariusze strat wojennych, których zespoły znajdują się w wielu krajowych archiwach. Ich przydatność do badania pojedynczych kolekcji i ich losów, a także losów ich żydowskich właścicieli jest jednak ograniczona. W tym kontekście tym większą wartość mają ogromne zasoby akt odszkodowawczych z tytułu przyjętej w 1957 r. federalnej ustawy restytucyjnej (BRüG), przechowywane w berlińskim Archiwum Państwowym, jako że duża ich część to wnioski polskich Żydów w sprawie zagrabionego im przez Trzecią Rzeszę ruchomego mienia. Ten dotychczas nieeksplorowany w polskich badaniach materiał archiwalny stanowi niezwykle bogate pod wieloma względami źródło wiedzy. Znajdują się tam dossier dziesiątków nieznanych (lub całkowicie zapomnianych) polskich żydowskich właścicieli dzieł sztuki, wśród nich niezaprzeczalnych kolekcjonerów. Złożone przez nich lub ich potomków na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego wieku w Berlinie Zachodnim wnioski odszkodowawcze dostarczają licznych danych na temat dokonywanej przez Niemców grabieży i jej mechanizmów; niekiedy zawierają wiadomości o pochodzeniu zbiorów, wykaz utraconych dzieł lub ich dokładny opis. Berlińskie archiwalia pozwalają też poznać okupacyjne i powojenne losy ograbionych właścicieli, a także ich przedwojenny status, styl życia i manifestujące się m.in. charakterem kolekcjonowanych dzieł ich wybory tożsamościowe. Znaczenia i bogactwa odkrytych w Berlinie źródeł autorka dowodzi na przykładzie trzech roszczeń krakowskich kolekcjonerów: bankiera Artura Wohla, adwokata Schilima Junga oraz właścicieli fabryki dywanów Jakuba i Reginy Mikenbrunów.
Słowa kluczowe
kolekcjonerstwo w Polsce przedwojennej , zbiory artystyczne polskich Żydów , malarze polscy , malarze polsko-żydowscy , nazistowski rabunek dzieł sztuki , Generalne Gubernatorstwo , straty wojenne w dziedzinie kultury , restytucja mienia , kwestionariusze szkód/strat wojennych w Polsce , Biuro Odszkodowań Wojennych (BOW) , federalna ustawa restytucyjna (Bundesrückerstattungsgesetz, BRüG) , akta odszkodowawcze w berlińskim Archiwum Państwowym (Landesarchiv Berlin Wiedergutmachungsakten, WGA) , Leon Braciejowski , Aleksander Lauterbach , Artur Wohl , Schilim Jung , Jakub i Regina Mikenbrunowie , Karol Estreicher , Kajetan Mühlmann , Joseph Mühlmann , Gustav Barthel , Max Liebermann
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
Google Scholar
Archiwum Państwowe w Warszawie
Google Scholar
Zarząd Miasta Wydział Strat Wojennych, 147
Google Scholar
Archiwum Narodowe w Krakowie
Google Scholar
/699/176
Google Scholar
/699/188
Google Scholar
/699/214
Google Scholar
/699/277
Google Scholar
, Starosta m. Krakowa, 218
Google Scholar
Landesarchiv Berlin Wiedergutmachungsakten (Krajowe Archiwum Berlina Akta odszkodowawcze)
Google Scholar
Schilim Jung: 25 WGA 20392–20394/59
Google Scholar
Jakub i Regina Mikenbrun: 71 WGA 10176–10180/59, 75 WGA 14989–14993/59
Google Scholar
Adolf Schwarzbart: 31 WGA 1909-11/59
Google Scholar
Artur Wohl: 34 WGA 2615–2618/51, 34 WGA 2857/51; 34 WGA 3615/51, 62/65/62 WGA 5482–5485/59, 62 WGA 85/65; 62 WGA 76/68; 64 WGA 825/65
Google Scholar
United States Holocaust Memorial Museum
Google Scholar
RG-50.106*0113, Interview with Riane Gruss
Google Scholar
W archiwum autorki: korespondencja z potomkami kolekcjonerów
Google Scholar
Źródła publikowane / Published sources
Google Scholar
Alex Lauterbach’s Oral History, https://www.yiddishbookcenter.org/collections/oral-histories/interviews/woh-fi-0000381/alex-lauterbach-2013.
Google Scholar
The Black Book of Polish Jewry, red. Jacob Apenszlak, New York: The American Federation for Polish Jews, 1943.
Google Scholar
Blumenthal Max, Charlie Marr [w:] California Holocaust Memorial Week Book, red. Rebecca Cohn, Sacramento: California Legislative Assembly, 2006.
Google Scholar
Braciejowski Leib, Claim in respect of Palestinian-owned property in Poland, 26 X 1948, kopia w archiwum autorki.
Google Scholar
Pospieszalski Karol M., Documenta Occupationis, t 5, Poznań: Instytut Zachodni, 1952, https://www.iz.poznan.pl/archiwum/wp-content/uploads/2019/10/DOCUMENTA-OCCUPATIONIS-V_ENG.pdf.
Google Scholar
Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004, t. 2: Dokumenty, red. Sławomir Dębski, Witold Góralski, Warszawa: PISM, 2004.
Google Scholar
„Verordnungsblatt für das Generalgouvernement” 1939.
Google Scholar
„Verordnungsblatt für das Generalgouvernement” 1940, cz. 1.
Google Scholar
Literatura przedmiotu i inne publikacje / Content related Literature and onther Publicatios
Google Scholar
„Arisierung” und Restitution. Die Rückerstattung jüdischen Eigentums in Deutschland und Österreichs nach 1945 und 1989, red. Constantin Goschler, Jürgen Lillteicher, Göttingen: Wallstein, 2002.
Google Scholar
Bandurska Zofia, Kacprzak Dariusz, Kosiewski Piotr, Romanowska-Zadrożna Maria, Steinborn Bożena, Tarnowska Magdalena, Badania proweniencyjne muzealiów pod kątem ich ewentualnego pochodzenia z własności żydowskiej, „Muzealnictwo” 2012, nr 3, https://nimoz.pl/files//articles/88/Wskazowki%2Cartykul_z_Muzealnictwa_53_2012.pdf.
Google Scholar
Baranowski Julian, Baranowski Krzysztof, Berliński Lechosław, Lech Andrzej, Sitkiewicz Franciszek, Raport z oszacowania strat i szkód poniesionych przez miasto Łódź wskutek wybuchu i trwania II wojny światowej oraz wynikłych z organizacji i funkcjonowania Litzmannstadt getto, Łódź: Urząd m. Łodzi, 2006.
Google Scholar
Bielawna Barbara, Straty miasta Poznania powstałe w związku z wojna i okupacją niemiecką w latach 1939–1945 – materiały źródłowe w zasobie Archiwum Państwowego w Poznaniu, https://www.archiwa.gov.pl/images/docs/referaty/straty_wojenne.pdf.
Google Scholar
Chwalewik Edward, Zbiory polskie. Archiwa, bibljoteki, gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w Ojczyźnie i na Obczyźnie, Warszawa–Kraków: Wydawnictwo J. Mortkowicza, 1926 (t. 1) i 1927 (t. 2).
Google Scholar
Cieślińska-Lobkowicz Nawojka, Habent sua fata libelli. Okupacyjny rynek sztuki w Warszawie a własność żydowska, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2014, nr 10, t. 1.
Google Scholar
Cieślińska-Lobkowicz Nawojka, Recenzja: D. Kacprzak, Kolekcje Ziemi Obiecanej; (katalog MNW) Bronisław Krystall. Testament, „Herito” 2016, nr 24, s. 252–255.
Google Scholar
Cieślińska-Lobkowicz Nawojka, Śmierć antykwariusza na Chłodnej, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2016, nr 12.
Google Scholar
Cultural Losses of Poland. Index of Polish cultural losses during the German occupation, 1939–1944, red. Charles Estreicher, London 1944 [reprint w: Karol Estreicher jr, Straty kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939–1944 wraz z oryginalnymi dokumentami grabieży, Kraków: Pałac Sztuki Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, 2003].
Google Scholar
Goschler Constantin, Schuld und Schulden: die Politik der Wiedergutmachung für NS-Verfolgte seit 1945, Göttingen: Wallstein, 2005.
Google Scholar
Grenzen der Wiedergutmachung: die Entschädigung für NS-Verfolgte in West- und Osteuropa 1945–2000, red. Hans-Günter Hockerts, Göttingen: Wallstein 2006.
Google Scholar
Jacek Malczewski 1855–1929, Pałac Sztuki, lipiec–sierpień–wrzesień 1939, Kraków: Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, 1939.
Google Scholar
Józef Mehoffer, Warszawa: Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, czerwiec–lipiec–sierpień 1935.
Google Scholar
Kacprzak Dariusz, Kolekcje Ziemi Obiecanej. Zbiory artystyczne łódzkiej burżuazji wielkoprzemysłowej w latach 1880–1939, Warszawa: Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, 2015.
Google Scholar
Katalog wystawy pamiątkowej dzieł Maurycego Gottlieba, Kraków: Muzeum Narodowe, marzec 1932.
Google Scholar
Klarecki Mariusz, Warszawskie kolekcje żydowskie i ich zagłada podczas okupacji, „The Warsaw Institute Review”, 26 X 2019, https://warsawinstitute.org/pl/warszawskie-kolekcje-zydowskie-i-ich-zaglada-podczas-okupacji/.
Google Scholar
Kowalski Wojciech, Likwidacja skutków wojny w dziedzinie kultury, Warszawa: Instytut Kultury 1990.
Google Scholar
Kowalski Wojciech, Problem szacunku szkód w zakresie polskiego dziedzictwa kulturowego wyrządzonych Polsce podczas II wojny światowej przez agresora niemieckiego [w:] Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004, t. 1: Studia, red. Sławomir Dębski, Witold Góralski, Warszawa: PISM, 2004.
Google Scholar
Lillteicher Jürgen, Raub. Recht und Restitution: die Rückerstattung jüdischen Eigentums in der frühen Bundesrepublik, Göttingen: Wallstein, 2007.
Google Scholar
Łyś Grzegorz, Rachunek za Warszawę, „Rzeczpospolita”, 13 VIII 2004, za: https://um.warszawa.pl/-/rzeczpospolita-rachunek-za-warszawe-.
Google Scholar
Nach der Verfolgung: Wiedergutmachung nationalsozialistischen Unrechts in Deutschland?, red. Hans-Günter Hockerts, Christiane Kuller, Göttingen: Wallstein, 2003.
Google Scholar
Olkowski Roman, Kolekcja Rotwandów. Losy polskich zbiorów w dobie bezprawnych praktyk [w:] Adlojada. Prawo i kultura, red. Jaromir Brejdak i in., Szczecin: Muzeum Narodowe w Szczecinie, 2016.
Google Scholar
Olkowski Roman, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie (1860–1940, 1948). Zarys historyczny i katalog zbiorów, Warszawa: Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu, 2021.
Google Scholar
Raub und Restitution. „Arisierung” und Rückerstattung des jüdischen Eigentums in Europa, red. Constantin Goschler, Philipp Ther, Frankfurt am Main: Fischer, 2003 (wyd. anglojęzyczne: Robbery and Restitution: The Conflict over Jewish Property in Europe, red. Martin Dean, New York: Berghahn Books, 2007).
Google Scholar
Ruchniewicz Krzysztof, Prace Biura Rewindykacji i Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie 1945–1947 [w:] idem, Polskie zabiegi o odszkodowania niemieckie w latach 1944/45–1975, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007.
Google Scholar
Straty Warszawy 1939–1945. Raport, red. Wojciech Fałkowski, Warszawa: Miasto Stołeczne Warszawa, 2005.
Google Scholar
Straty wojenne. Malarstwo obce. Obrazy olejne, pastele, akwarele utracone w latach 1939–1945 w granicach Polski po 1945 bez Ziem Zachodnich i Północnych, t. 1, oprac. Maria Romanowska-Zadrożna, Tadeusz Zadrożny, Poznań: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Biuro Pełnomocnika Rządu do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego Za Granicą, 2000.
Google Scholar
Straty wojenne. Malarstwo polskie. Obrazy olejne, pastele, akwarele utracone w latach 1939–1945 w granicach Polski po 1945, t. 1, oprac. Anna Tyczyńska, Krystyna Znojewska, Poznań: Ministerstwo Kultury i Sztuki Biuro Pełnomocnika Rządu do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego Za Granicą, 1998.
Google Scholar
Straty wojenne. Malarstwo polskie. Obrazy olejne, pastele, akwarele artystów polskich i w Polsce działających utracone w latach 1939–1945 w granicach Polski po 1945, t. 2, oprac. katalogu Anna Tyczyńska, Krystyna Znojewska, Warszawa: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Departament do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą, 2012.
Google Scholar
Tentative List of Jewish Cultural Treasures in Axis-Occupied Countries, oprac. the Research Stuff of the Commission on European Jewish Cultural Reconstruction, New York 1946, suplement do „Jewish Social Studies”, t. 8, nr 1.
Google Scholar
Woźniak-Koch Milena, „Kolekcja i tożsamość. Kolekcjonerstwo warszawskiej burżuazji i inteligencji pochodzenia żydowskiego jako wyraz identyfikacji kulturowo-narodowej (1880–1939). Studium przypadków”, praca doktorska obroniona na Wydziale Historycznym UW w 2020 r.
Google Scholar
Woźniak-Koch Milena, Bronisław Krystall. Warszawski kolekcjoner i mecenas sztuki [w:] Bronisław Krystall. Testament, red. Katarzyna Mączewska, Krzysztof Załęski, Warszawa: Muzeum Narodowe, 2015.
Google Scholar
Yass-Alston Agnieszka, Rebuilding a Destroyed World: Rudolf Beres – A Jewish Art Collector in Interwar Kraków, „Scirpta Judaica Cracoviensia” 2015, t. 13.
Google Scholar
Yass-Alston Agnieszka, Żydowscy kolekcjonerzy dzieł sztuki międzywojennego Krakowa. Adolf Schwarz, Rudolf Beres, Seweryn Gottlieb – postaci, które odeszły w niepamięć historii, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa” 2017, nr 35.
Google Scholar
Licencja
Prawa autorskie (c) 2021 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Polskie. Żydowskie. „Pożydowskie”. Nazistowska grabież dzieł sztuki i problemy restytucji w Polsce 1945–2000 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Śmierć antykwariusza na Chłodnej , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, O wystawie „Czego nie mogliśmy wykrzyczeć światu” w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 14 (2018)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Predator. The Looting Activity of Pieter Nicolaas Menten (1899–1987) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr Holocaust Studies and Materials (2017)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Grabieżca ze znakiem Q. O rabunkowej działalności Pietera Nicolaasa Mentena (1899–1987) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Habent sua fata libelli. Okupacyjny rynek sztuki w Warszawie a własność żydowska , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Losy mienia kulturalnego polskich Żydów w okresie okupacji hitlerowskiej i w pierwszych latach powojennych , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 6 (2010)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Magdalena Tarnowska, Artyści żydowscy w Warszawie 1939–1945; Ocalałe/Salvaged. Kolekcja malarstwa, rysunku i rzeźby ze zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, The Jewish Biblia Pauperum , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr Holocaust Studies and Materials (2017)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Żydowska Biblia pauperum , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
Podobne artykuły
- Jan Borowicz, Bożena Keff, Strażnicy fatum , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Heléna Huhák, András Szécsényi, Kawalkada interpretacji. Pociąg Kastnera w osobistych narracjach uciekinierów , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 18 (2022)
- Adam Puławski, Ostatnia poczta , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 3 (2007)
- Klaus Peter Friedrich, Nazistowski mord na Żydach w prasie polskich komunistów (1942–1944). , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 2 (2006)
- Zofia Wóycicka, Zachować decorum. Nowa ekspozycja stała w Muzeum i Miejscu Pamięci w Sobiborze , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 17 (2021)
- Adam Kopciowski, Zajścia antyżydowskie na Lubelszczyźnie w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 3 (2007)
- Adam Kopciowski, Sefer Praga. Księga pamięci warszawskiej Pragi , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Kamil Kijek, Zanim stał się Przytyk. Ruch narodowy a geneza zajść antyżydowskich w wojewódzkie kieleckim w latach 1931–1935 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 14 (2018)
- Agnieszka Haska, Julian Eliasz Chorążycki (1885–1943) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 9 (2013)
- Przemysław Nowicki, Łucja Pawlicka-Nowak (1938–2020) – badaczka Zagłady, prekursorka archeologii miejsc pamięci , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
<< < 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 > >>
Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.
