Sieci przetrwania – przemytnicy z Podhala i Spisza w czasie Zagłady
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 18 (2022), Strony: 86-128
Data zgłoszenia: 2023-03-10Data publikacji: 2023-03-11

Abstrakt
Artykuł stanowi podsumowanie kilkuletnich badań dotyczących żydowsko-góralskich sieci przemytniczych działających na pograniczu polsko-słowackim, ze szczególnym uwzględnieniem Podhala i Spisza. Przedstawia pokrótce zasady ich działania w okresie międzywojennym i znaczenie granicy dla mieszkańców pogranicza. Opisuje przemiany, jakie nastąpiły w funkcjonowaniu i roli sieci przemytniczych w czasie drugiej wojny światowej, kiedy ten nielegalny proceder stał się podstawą przetrwania dla Żydów mieszkających na Podhalu. Zasadniczą część artykułu stanowi rekonstrukcja sieci relacji i wydarzeń, które w latach 1943–1944 umożliwiły wykorzystanie przemytniczych kontaktów i ścieżek na Podhalu, Spiszu, Orawie i Liptowie jako drogi ratunku dla setek Żydów z Generalnego Gubernatorstwa
Słowa kluczowe
pogranicze , przemyt , Zagłada , ucieczki przez granicę , Podhale , Spisz , chasydzi , górale
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
Google Scholar
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej
Google Scholar
Główna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 196, Proces Josefa Bühlera
Google Scholar
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie
Google Scholar
/1/1, Banda „Ognia” krypt. „Ogień”. Materiały operacyjne i archiwalne oddziału z lat 1946–1952
Google Scholar
/6573, Pyzowski Mieczysław
Google Scholar
/131, „Akcja Granat” w powiecie nowotarskim 502/1764, Akta sprawy przeciwko Bogdanowi Pietrowiczowi
Google Scholar
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Krakowie
Google Scholar
Ds. 4/75, Zbrodnie Gestapo, żandarmerii i Sonderdienstu popełnione na ludności polskiej i żydowskiej w Nowym Targu w okresie 1939–1945
Google Scholar
Ds. 6/70, Akta prokuratora w sprawie zbrodni Gestapo i niemieckich służb mun- durowych na Podhalu
Google Scholar
Archiwum Muzeum Tatrzańskiego
Google Scholar
AR/NO/609, 627 i 629, Relacje przekazane przez Janusza Berghauzena
Google Scholar
Archiwum Narodowe w Krakowie
Google Scholar
/208/0/4/23, Spis ludności żydowskiej w powiecie Nowy Targ 29/3053, Zarząd Miejski w Nowym Targu
Google Scholar
/3141, Kontrola ruchu ludności, Karty meldunkowe ludności żydowskiej w Nowym Targu
Google Scholar
/3399/0/1.14/1595, Akta spadkowe po błp. Emanuelu Singerze
Google Scholar
Archiwum Yad Vashem
Google Scholar
M.31.2/2073, Dokumentacja dotycząca przyznania tytułu Annie i Janowi Modlom M.31.2/7993, Dokumentacja dotycząca przyznania tytułu Václavowi i Štefánii Bar- toškom
Google Scholar
M.31.2/11113, Dokumentacja dotycząca przyznania tytułu Pavlowi Gojdicowi M.31.2/12377, Dokumentacja dotycząca przyznania tytułu Johannowi Nürnberge- rowi
Google Scholar
O.3/2677, Relacja Michaela Gellisa O.3/2975, Relacja Chany Hornung O.7.SL/130, Dokumenty Benziona Kalba O.12/53, Relacja Naftalego Milgrauma O.33/1309, Relacja Abrahama Grusscotta O.62/92, Zeznanie Tomasza Moździerza
Google Scholar
O.75/2138, Dokumenty rodziny Leserkiewiczów
Google Scholar
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego
Google Scholar
/743, Korespondencja Prezydium ŻSS z Radą Żydowską i osobami prywat- nymi w Nowym Targu
Google Scholar
/2035, Relacja Feliksa Tkaczyka 301/3231, Relacja Leona Klugera 301/3266, Relacja Salomei Flaumhaft 301/3406, Relacja Ignacego Neuhausa 301/3426 Relacja Salomona Adama 301/3452, Relacja Filipa Adlera
Google Scholar
/24/69, Zbiór materiałów o Aleksandrze Kossewskim 349/24/1189, Relacja Jakuba Romańskiego
Google Scholar
/24/1829, Wiesław Korpal, „Moje wspomnienia z lat wojny i okupacji, doty- czące głównie ratowania ludności żydowskiej”
Google Scholar
Arolsen Archives
Google Scholar
2.1/80389081, Dokumenty Rywki Blumy Hornstein
Google Scholar
Bundesarchiv Ludwigsburg, Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen
Google Scholar
B 162/3890–3910, Akta sprawy Roberta Weissmanna i Arno Sehmischa
Google Scholar
United States Holocaust Memorial Museum 2014.406.2, Ben-Zion Colb Collection 2015.284.1, Weinberg Family Collection
Google Scholar
RG-15.098, Starosta Miasta Krakowa. Wykazy dowodów osobistych wydanych Żydom RG-15.616, Relacje, wspomnienia i materiały żołnierzy Batalionów Chłopskich RG-31.003/1952/1/14, Confiscation of Jewish property, individual cases; indi- vidual requests through Judenrat for return of property
Google Scholar
RG-50.488.0287, Wywiad z Kazimierzem Pajerskim przeprowadzony w Nowym Targu w 2009 r.
Google Scholar
RG-57.020, Kartotékové listy Židov
Google Scholar
RG-57.022/85, Trestná vec: Vojtecha Luxa
Google Scholar
RG-57.022/141, Trestná vec: Jozefowi Laufikovi RG-57.022/183, Spisy 1942
Google Scholar
University of Southern California Shoah Foundation, Visual History Archive
Google Scholar
, Wywiad z Clarą Colb
Google Scholar
, Wywiad z Rosalie Gelernter 35001, Wywiad z Arthurem Spielmanem 48314, Wywiad z Paulą Engländer Golden 51497, Wywiad z Simonem Katzem
Google Scholar
Zbiory Janet Singer Applefield
Google Scholar
Oświadczenie Władysława Iskrzyckiego
Google Scholar
Zbiory autorki
Google Scholar
List e-mailowy od Chaima Appla List e-mailowy od Shifry Epstein
Google Scholar
List e-mailowy od Ayali Hindy Lazar Braunfeld Lydia Hughes, wywiad przeprowadzony w Bostonie Relacja Jakuba Milona
Google Scholar
Relacja Katarzyny Szaflarskiej Relacja Władysławy Zarębczan
Google Scholar
Źródła publikowane / Published sources
Google Scholar
Friedman Peska, Going Forward. A True Story of Courage, Hope and Perseverance, Brook- lyn: Mesorah Publications, 2000.
Google Scholar
Gliksman Devora, A Sun and a Shield. Through the forests of Transylvania the Paneth fam- ily of Dej escapes to freedom, Jerusalem–New York: Feldheim Publishers, 1996.
Google Scholar
Laufer Edo, Spomienky Eduarda Laufera alias Teofila Gulu na roky 1939 až 1945 predovš- etkým na jeho záchranu Židov v Kiežmarku a okoli, Kežmarok: ViViT, 2015.
Google Scholar
Sefer Nowi-Targ we-ha-sewiwa: Zakopane, Czarni Dunajec, Rabka, Jordanow, Szczawnica, Kroszczenko, Jablonka, Makow-Podhalanski, red. Michael Walcer-Fass, Tel Awiw: Irgun Jocej Nowi-Targ we-ha-Sewiwa be-Israel, 1979.
Google Scholar
Selinger Menachem Mendel, Wir sind so weit. Storia di una famiglia ebraica nell’ Europa nazista. Ricordi e riflessioni dal 1939 al. 1945, Milano: Edizione il Faggio, 2013.
Google Scholar
Stein Jehuda L., Die Steins. Jüdische Familiengeschichte aus Krakau 1830–1999, oprac. Er- hard Roy Wiehn, Konstanz: Hartung-Gorre Verlag, 1999.
Google Scholar
Prasa / Press
Google Scholar
„Czaty. Czasopismo Straży Granicznej” 1933, 1936, 1937
Google Scholar
Literatura przedmiotu Content related literature
Google Scholar
Bauer Yehuda, Jews for Sale? Nazi-Jewish Negotiations, 1933–1945, New Haven–London: Yale University Press, 1994.
Google Scholar
Bieniek Józef, Sądeccy kurierzy, Nowy Sącz: Społeczny Komitet Odnowy Miejsc Pamięci przy Kole Miejskim Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych w Nowym Sączu, 1999.
Google Scholar
Farbstein Esther, The Forgotten Memoirs. Moving Personal Accounts From Rabbis who Su- rvived the Holocaust, Brooklyn: Shaar Press 2011.
Google Scholar
Farbstein Esther, Hidden in the Heights. Orthodox Jewry in Hungary during the Holocaust. Jerusalem: Mossad Harav Kook, 2014.
Google Scholar
Farbstein Esther, Hidden in Thunder. Perpectives on Faith, Halachah and Leadership du- ring the Holocaust, Jerusalem: Mossad Harav Kook, 2007.
Google Scholar
Fatran Gila, The Struggle for Jewish Survival During the Holocaust [w:] The Tragedy of the Jews of Slovakia, Oświęcim: Auschwitz-Birkenau State Museum i Banská Bystrica: Museum of the Slovak National Uprising, 2002.
Google Scholar
Golik Dawid, Partyzanci „Lamparta”. Historia IV batalionu 1. pułku strzelców podhalań- skich AK, Kraków: IPN i Attyka, 2014.
Google Scholar
Grochola-Szczepanek Helena, Górski Rafał L., von Waldenfels Ruprecht, Woźniak Michał, Korpus języka mówionego mieszkańców Spisza, „LingVaria” 2019, nr 1 (27).
Google Scholar
Grochowski Lech, Walka z przestępczością przemytniczą w okresie II Rzeczypospolitej, „Studia Prawnoustrojowe” 2004, nr 3.
Google Scholar
Grudzińska Marta, Żydzi słowaccy w obozie koncentracyjnym na Majdanek, „Studia Ży- dowskie. Almanach” 2014, nr 4.
Google Scholar
Heilman Samuel C., Who Will Lead Us?: The Story of Five Hasidic Dynasties in America, Oakland: University of California Press, 2017.
Google Scholar
Israel Yosef, Rescuing the Rebbe of Belz: Belzer Chassidus – History, Rescue and Rebirth, Brooklyn: Mesorah Publications, 2005.
Google Scholar
Jarkowska-Natkaniec Alicja, Wymuszona współpraca czy zdrada? Wokół przypadków ko- laboracji Żydów w okupowanym Krakowie, Kraków: Universitas, 2018.
Google Scholar
Kochanowski Jerzy, Tylnymi drzwiami. „Czarny rynek” w Polsce 1944–1989, Warszawa: W.A.B., 2015.
Google Scholar
Kossoy Edward, Ziarno i plewy (przyczynek do działalności Poselstwa RP w Bernie w la- tach II wojny światowej), „Zeszyty Historyczne” 1995, z. 114.
Google Scholar
Kranzler David, Holocaust Hero. The Untold Story and Vignettes of Salomon Schonfel an Extraordinary British Orthodox Rabbi Who Rescued 400 Jews during the Holocaust, Jersey City: KTAV Publishing House, 2004.
Google Scholar
Kroh Antoni, Tatry i Podhale, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2002. Kurpierz Tomasz, Henryk Sławik i József Antall, „Biuletyn IPN”, 2019, nr 12 (169).
Google Scholar
Laincz Eduard, Pomoc Slovákov pol’skej kuriérskej službe cez okres Stará L’ubovňa w ro- koch 1939–1944, „Vojenská História” 2014, nr 2.
Google Scholar
Lipták Mikuláš, Grünburg, Mayer (Meir) [w:] Nora Baráthová i in., Osobnosti Kežmarku, Kieżmark: ViViT-Verlag, 2005.
Google Scholar
Nižňanský Eduard, On relations between the Slovak Majority and Jewish Minority during World War II, „Yad Vashem Studies” 2014, nr 42 (2).
Google Scholar
Nyka Józef, Wojenne pożegnania ojczyzny, „Wierchy” 2013, nr 79.
Google Scholar
Paldiel Mordecai, Saving One’s Own. Jewish Rescuers during the Holocaust, Philadelphia: Jewish Publication Society, 2017.
Google Scholar
Panz Karolina, „Dlaczego oni, którzy tyle przecierpieli i przetrzymali, musieli zginąć”. Żydowskie ofiary zbrojnej przemocy na Podhalu w latach 1945–1947, „Zagłada Ży- dów. Studia i Materiały” 2015, nr 11.
Google Scholar
Panz Karolina, Powiat nowotarski [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa: Stowarzy- szenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2018.
Google Scholar
Panz Karolina, Zagłada żydowskich mieszkańców Nowego Targu. Głosy, obrazy, przybliże- nia i oddalenia, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów (w przygotowaniu).
Google Scholar
Rozett Robert, From Poland to Hungary: Rescue Attempts 1943–1944, „Yad Vashem Stu- dies” 1994, nr 24.
Google Scholar
Rydel Emilia, Węgiersko-Polski Komitet Opieki nad Uchodźcami (1939–1944), „Biuletyn IPN” 2019, nr 12 (169).
Google Scholar
Swałtek-Niewińska Dagmara, Powiat bocheński [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybra- nych powiatach okupowanej Polski, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, War- szawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2018.
Google Scholar
Sztompka Piotr, Kapitał społeczny. Teoria przestrzeni międzyludzkiej, Kraków: Znak Ho- ryzont, 2016.
Google Scholar
Trebunia-Staszel Stanisława, Olejník Ján, Z Nowego Targu do Kieżmarku. Stroje ludowe pogranicza polsko-słowackiego, Nowy Targ: Burmistrz Miasta Nowy Targ, 2012.
Google Scholar
Węgrzyn Marek, Julagi. Zapomniane obozy pracy dla Żydów na terenie Krakowa (1942– 1943), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2018.
Google Scholar
Wodziński Marcin, Chasydyzm. Atlas historyczny, Kraków–Budapeszt–Syrakuzy: Auste- ria, 2019.
Google Scholar
Netografia
Google Scholar
Borkiewicz Jacek, Zwarci i rozproszeni, www.tygodnikpowszechny.pl/zwarci-i-rozpro- szeni-129221
Google Scholar
Chana Spira, https://www.geni.com/people/Chana-Spira/6000000000087367179 Chaya Friedel Halberstam, 2nd Bobover Rbzn (https://www.geni.com/people/Chaya-Halberstam-2nd-Bobover-Rbzn/6000000002169362269
Google Scholar
Hessa Halberstam, [4th Bobover Rbzn USA], https://www.geni.com/people/Hessa-Hal- berstam-4th-Bobover-Rbzn-USA/6000000001099734184
Google Scholar
Munkatsh Hasidic Dynasty, https://yivoencyclopedia.org/article.aspx/Munkatsh_Hasi- dic_Dynasty
Google Scholar
Rabbi Yoel Teitelbaum, The Satmar Rebbe, https://www.geni.com/people/Rabbi-Yoel-Teitelbaum-Divrei-Yoel-of-Satmar/340594355600002691
Google Scholar
Rabinowitz Yitta, https://www.geni.com/people/Yitta-Rabinowitz/6000000006725474542 R‘ Zvi Hirsch Meisels, A.B.D. Weitzen-Chicago, https://www.geni.com/people/R-Zvi-Hirsch-Meisels-A-B-D-Weitzen-Chicago/6000000003514791411
Google Scholar
Shalom Eliezer Halberstam [of Ratzfert] https://www.geni.com/people/Shalom-Eliezer- Halberstam-of-Ratzfert-ch-12-%D7%94%D7%99-%D7%93/600000000671217 5669
Google Scholar
Chana Spira, https://www.geni.com/people/Chana-Spira/6000000000087367179
Google Scholar
The Book of Stryzow and Vicinity, red. Itzhok Berglass i Shlomo Yahalomi-Diamand, Izra- el, USA: Natives of Stryzow Societies and the Diaspora 1990, https://ia802901. us.archive.org/9/items/nybc314230/nybc314230.pdf
Google Scholar
The Life and Legacy of Rabbi Shlomo Halberstam, Zt”l, The ‘Tzadik’ That Rebuild The ‘Bo- bov’ Dynasty in America, „Vos Iz Neias”, 1 VIII 2008, https://www.vosizneias.com Weisinger Akiva, The Wartime Activities of R. Barukh Rabinowicz, 19 V 2013, https://jewishlinknj.com/features/752-the-wartime-activities-of-r-barukh-rabinowicz
Google Scholar
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Zagłada Żydów. Studia i Materiały

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Karolina Panz, „Dlaczego oni, którzy tyle przecierpieli i przetrzymali, musieli zginąć”. Żydowskie ofiary zbrojnej przemocy na Podhalu w latach 1945–1947 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Karolina Panz, tłumaczenie dzienika B. Kalba z jidysz Monika Polit, tłumaczenie dziennika B. Kalba z jidysz - Ewa Kuma-Zielińska, „Na pamiątkę dla Pańskich synów i przyszłych pokoleń, by oddać cześć Pańskim czynom” – materiały do historii przemytnika Benziona Kalba , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 18 (2022)
- Karolina Panz, Zagłada sztetl Grice , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 3 (2007)
- Karolina Panz, “Why did they, who had suffered so much and endured, had to die?” The Jewish victims of armed violence in Podhale (1945–1947) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr Holocaust Studies and Materials (2017)
- Karolina Panz, Małgorzata Melchior, Nechama Tec , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
- Karolina Panz, Agnieszka Wierzcholska, Wspomnienia i kamienie. Życie i śmierć polsko-żydowskiego miasta Tarnów 1918–1956 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 20 (2024)
Podobne artykuły
- Karolina Panz, „Dlaczego oni, którzy tyle przecierpieli i przetrzymali, musieli zginąć”. Żydowskie ofiary zbrojnej przemocy na Podhalu w latach 1945–1947 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Dariusz Libionka, Prześladowcy Żydów przed Wojskowym Sądem Specjalnym Komendy Głównej AK w 1944 r. , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 15 (2019)
- Barbara Engelking, Sny jako źródło do badań nad Zagładą , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 9 (2013)
- Esther Farbstein, „A we mnie płonie duchowa świeca”. Rabin Josef Guzik i jego dziennik , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 15 (2019)
- Piotr Litka, Zdzisław Lorek, Grzegorz Pawlikowski, Nieznane opracowanie: Waldemar Szulc, „Chełmno nad Nerem (Kulmhof). Hitlerowski obóz natychmiastowej zagłady” , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Dariusz Libionka, Największe zmartwienie „polskich patriotów” , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 5 (2009)
- Michał Trębacz, Oficjalne i intymne. Getto łódzkie w fotografiach , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Tadeusz Bartoś, Zapomnieć , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Jacek Leociak, Redakcja Czasopisma, Dyskurs o pomocy , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 4 (2008)
- Michał Trębacz, Karski–Zygielbojm. Historia pewnej rozmowy , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 18 (2022)
<< < 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 > >>
Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.