Pokaż  Nr 18 (2022)

Nr 18 (2022)

ISSN:
1895-247X
eISSN:
2657-3571

Data publikacji:
2022-12-25

Dział: Studia

Sieci przetrwania – przemytnicy z Podhala i Spisza w czasie Zagłady

Karolina Panz

karolina.panz@ispan.edu.pl

doktor, socjolożka, członkini Centrum Badań nad Zagładą Żydów, pracuje na stanowisku post-doc w Instytucie Slawistyki PAN. Mieszka na Podhalu i od kilkunastu lat bada losy tamtejszych Żydów w czasie Zagłady i okresie powojennym. Angażuje się w działania na rzecz przywracania pamięci o podhalańskich Żydach: jest Liderką Dialogu wspieraną przez Fundację Forum Dialogu oraz wolontariuszką projektu „Ludzie nie Liczby” Fundacji Centrum Rodziny Popiela. W 2022 r. otrzymała Nagrodę im. ks. Stanisława Musiała za twórczość w duchu dialogu i współpracy chrześcijańsko-żydowskiej i polsko-żydowskiej, a także Nagrodę Fundacji Polcul im. Jana Bonieckiego za działalność społeczną związaną z przedmiotem badań naukowych oraz odwagę w poruszaniu trudnych tematów historycznych. Obecnie kończy prace nad monografią będącą rozszerzoną wersją jej doktoratu poświęconego zagładzie nowotarskich Żydów, który uzyskał pierwszą nagrodę w konkursie im. Majera Bałabana oraz konkursie im. Inki Brodzkiej-Wald.

ORCID logo https://orcid.org/0000-0003-2019-7624

Instytut Slawistyki PAN

Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 18 (2022), Strony: 86-128

Data zgłoszenia: 2023-03-10

Data publikacji: 2023-03-11

DOI logo https://doi.org/10.32927/zzsim.955

Abstrakt

Artykuł stanowi podsumowanie kilkuletnich badań dotyczących żydowsko-góralskich sieci przemytniczych działających na pograniczu polsko-słowackim, ze szczególnym uwzględnieniem Podhala i Spisza. Przedstawia pokrótce zasady ich działania w okresie międzywojennym i znaczenie granicy dla mieszkańców pogranicza. Opisuje przemiany, jakie nastąpiły w funkcjonowaniu i roli sieci przemytniczych w czasie drugiej wojny światowej, kiedy ten nielegalny proceder stał się podstawą przetrwania dla Żydów mieszkających na Podhalu. Zasadniczą część artykułu stanowi rekonstrukcja sieci relacji i wydarzeń, które w latach 1943–1944 umożliwiły wykorzystanie przemytniczych kontaktów i ścieżek na Podhalu, Spiszu, Orawie i Liptowie jako drogi ratunku dla setek Żydów z Generalnego Gubernatorstwa

Źródła archiwalne / Archival sources
Google Scholar

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej
Google Scholar

Główna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 196, Proces Josefa Bühlera
Google Scholar

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie
Google Scholar

/1/1, Banda „Ognia” krypt. „Ogień”. Materiały operacyjne i archiwalne oddziału z lat 1946–1952
Google Scholar

/6573, Pyzowski Mieczysław
Google Scholar

/131, „Akcja Granat” w powiecie nowotarskim 502/1764, Akta sprawy przeciwko Bogdanowi Pietrowiczowi
Google Scholar

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Krakowie
Google Scholar

Ds. 4/75, Zbrodnie Gestapo, żandarmerii i Sonderdienstu popełnione na ludności polskiej i żydowskiej w Nowym Targu w okresie 1939–1945
Google Scholar

Ds. 6/70, Akta prokuratora w sprawie zbrodni Gestapo i niemieckich służb mun- durowych na Podhalu
Google Scholar

Archiwum Muzeum Tatrzańskiego
Google Scholar

AR/NO/609, 627 i 629, Relacje przekazane przez Janusza Berghauzena
Google Scholar

Archiwum Narodowe w Krakowie
Google Scholar

/208/0/4/23, Spis ludności żydowskiej w powiecie Nowy Targ 29/3053, Zarząd Miejski w Nowym Targu
Google Scholar

/3141, Kontrola ruchu ludności, Karty meldunkowe ludności żydowskiej w Nowym Targu
Google Scholar

/3399/0/1.14/1595, Akta spadkowe po błp. Emanuelu Singerze
Google Scholar

Archiwum Yad Vashem
Google Scholar

M.31.2/2073, Dokumentacja dotycząca przyznania tytułu Annie i Janowi Modlom M.31.2/7993, Dokumentacja dotycząca przyznania tytułu Václavowi i Štefánii Bar- toškom
Google Scholar

M.31.2/11113, Dokumentacja dotycząca przyznania tytułu Pavlowi Gojdicowi M.31.2/12377, Dokumentacja dotycząca przyznania tytułu Johannowi Nürnberge- rowi
Google Scholar

O.3/2677, Relacja Michaela Gellisa O.3/2975, Relacja Chany Hornung O.7.SL/130, Dokumenty Benziona Kalba O.12/53, Relacja Naftalego Milgrauma O.33/1309, Relacja Abrahama Grusscotta O.62/92, Zeznanie Tomasza Moździerza
Google Scholar

O.75/2138, Dokumenty rodziny Leserkiewiczów
Google Scholar

Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego
Google Scholar

/743, Korespondencja Prezydium ŻSS z Radą Żydowską i osobami prywat- nymi w Nowym Targu
Google Scholar

/2035, Relacja Feliksa Tkaczyka 301/3231, Relacja Leona Klugera 301/3266, Relacja Salomei Flaumhaft 301/3406, Relacja Ignacego Neuhausa 301/3426 Relacja Salomona Adama 301/3452, Relacja Filipa Adlera
Google Scholar

/24/69, Zbiór materiałów o Aleksandrze Kossewskim 349/24/1189, Relacja Jakuba Romańskiego
Google Scholar

/24/1829, Wiesław Korpal, „Moje wspomnienia z lat wojny i okupacji, doty- czące głównie ratowania ludności żydowskiej”
Google Scholar

Arolsen Archives
Google Scholar

2.1/80389081, Dokumenty Rywki Blumy Hornstein
Google Scholar

Bundesarchiv Ludwigsburg, Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen
Google Scholar

B 162/3890–3910, Akta sprawy Roberta Weissmanna i Arno Sehmischa
Google Scholar

United States Holocaust Memorial Museum 2014.406.2, Ben-Zion Colb Collection 2015.284.1, Weinberg Family Collection
Google Scholar

RG-15.098, Starosta Miasta Krakowa. Wykazy dowodów osobistych wydanych Żydom RG-15.616, Relacje, wspomnienia i materiały żołnierzy Batalionów Chłopskich RG-31.003/1952/1/14, Confiscation of Jewish property, individual cases; indi- vidual requests through Judenrat for return of property
Google Scholar

RG-50.488.0287, Wywiad z Kazimierzem Pajerskim przeprowadzony w Nowym Targu w 2009 r.
Google Scholar

RG-57.020, Kartotékové listy Židov
Google Scholar

RG-57.022/85, Trestná vec: Vojtecha Luxa
Google Scholar

RG-57.022/141, Trestná vec: Jozefowi Laufikovi RG-57.022/183, Spisy 1942
Google Scholar

University of Southern California Shoah Foundation, Visual History Archive
Google Scholar

, Wywiad z Clarą Colb
Google Scholar

, Wywiad z Rosalie Gelernter 35001, Wywiad z Arthurem Spielmanem 48314, Wywiad z Paulą Engländer Golden 51497, Wywiad z Simonem Katzem
Google Scholar

Zbiory Janet Singer Applefield
Google Scholar

Oświadczenie Władysława Iskrzyckiego
Google Scholar

Zbiory autorki
Google Scholar

List e-mailowy od Chaima Appla List e-mailowy od Shifry Epstein
Google Scholar

List e-mailowy od Ayali Hindy Lazar Braunfeld Lydia Hughes, wywiad przeprowadzony w Bostonie Relacja Jakuba Milona
Google Scholar

Relacja Katarzyny Szaflarskiej Relacja Władysławy Zarębczan
Google Scholar

Źródła publikowane / Published sources
Google Scholar

Friedman Peska, Going Forward. A True Story of Courage, Hope and Perseverance, Brook- lyn: Mesorah Publications, 2000.
Google Scholar

Gliksman Devora, A Sun and a Shield. Through the forests of Transylvania the Paneth fam- ily of Dej escapes to freedom, Jerusalem–New York: Feldheim Publishers, 1996.
Google Scholar

Laufer Edo, Spomienky Eduarda Laufera alias Teofila Gulu na roky 1939 až 1945 predovš- etkým na jeho záchranu Židov v Kiežmarku a okoli, Kežmarok: ViViT, 2015.
Google Scholar

Sefer Nowi-Targ we-ha-sewiwa: Zakopane, Czarni Dunajec, Rabka, Jordanow, Szczawnica, Kroszczenko, Jablonka, Makow-Podhalanski, red. Michael Walcer-Fass, Tel Awiw: Irgun Jocej Nowi-Targ we-ha-Sewiwa be-Israel, 1979.
Google Scholar

Selinger Menachem Mendel, Wir sind so weit. Storia di una famiglia ebraica nell’ Europa nazista. Ricordi e riflessioni dal 1939 al. 1945, Milano: Edizione il Faggio, 2013.
Google Scholar

Stein Jehuda L., Die Steins. Jüdische Familiengeschichte aus Krakau 1830–1999, oprac. Er- hard Roy Wiehn, Konstanz: Hartung-Gorre Verlag, 1999.
Google Scholar

Prasa / Press
Google Scholar

„Czaty. Czasopismo Straży Granicznej” 1933, 1936, 1937
Google Scholar

Literatura przedmiotu Content related literature
Google Scholar

Bauer Yehuda, Jews for Sale? Nazi-Jewish Negotiations, 1933–1945, New Haven–London: Yale University Press, 1994.
Google Scholar

Bieniek Józef, Sądeccy kurierzy, Nowy Sącz: Społeczny Komitet Odnowy Miejsc Pamięci przy Kole Miejskim Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych w Nowym Sączu, 1999.
Google Scholar

Farbstein Esther, The Forgotten Memoirs. Moving Personal Accounts From Rabbis who Su- rvived the Holocaust, Brooklyn: Shaar Press 2011.
Google Scholar

Farbstein Esther, Hidden in the Heights. Orthodox Jewry in Hungary during the Holocaust. Jerusalem: Mossad Harav Kook, 2014.
Google Scholar

Farbstein Esther, Hidden in Thunder. Perpectives on Faith, Halachah and Leadership du- ring the Holocaust, Jerusalem: Mossad Harav Kook, 2007.
Google Scholar

Fatran Gila, The Struggle for Jewish Survival During the Holocaust [w:] The Tragedy of the Jews of Slovakia, Oświęcim: Auschwitz-Birkenau State Museum i Banská Bystrica: Museum of the Slovak National Uprising, 2002.
Google Scholar

Golik Dawid, Partyzanci „Lamparta”. Historia IV batalionu 1. pułku strzelców podhalań- skich AK, Kraków: IPN i Attyka, 2014.
Google Scholar

Grochola-Szczepanek Helena, Górski Rafał L., von Waldenfels Ruprecht, Woźniak Michał, Korpus języka mówionego mieszkańców Spisza, „LingVaria” 2019, nr 1 (27).
Google Scholar

Grochowski Lech, Walka z przestępczością przemytniczą w okresie II Rzeczypospolitej, „Studia Prawnoustrojowe” 2004, nr 3.
Google Scholar

Grudzińska Marta, Żydzi słowaccy w obozie koncentracyjnym na Majdanek, „Studia Ży- dowskie. Almanach” 2014, nr 4.
Google Scholar

Heilman Samuel C., Who Will Lead Us?: The Story of Five Hasidic Dynasties in America, Oakland: University of California Press, 2017.
Google Scholar

Israel Yosef, Rescuing the Rebbe of Belz: Belzer Chassidus – History, Rescue and Rebirth, Brooklyn: Mesorah Publications, 2005.
Google Scholar

Jarkowska-Natkaniec Alicja, Wymuszona współpraca czy zdrada? Wokół przypadków ko- laboracji Żydów w okupowanym Krakowie, Kraków: Universitas, 2018.
Google Scholar

Kochanowski Jerzy, Tylnymi drzwiami. „Czarny rynek” w Polsce 1944–1989, Warszawa: W.A.B., 2015.
Google Scholar

Kossoy Edward, Ziarno i plewy (przyczynek do działalności Poselstwa RP w Bernie w la- tach II wojny światowej), „Zeszyty Historyczne” 1995, z. 114.
Google Scholar

Kranzler David, Holocaust Hero. The Untold Story and Vignettes of Salomon Schonfel an Extraordinary British Orthodox Rabbi Who Rescued 400 Jews during the Holocaust, Jersey City: KTAV Publishing House, 2004.
Google Scholar

Kroh Antoni, Tatry i Podhale, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2002. Kurpierz Tomasz, Henryk Sławik i József Antall, „Biuletyn IPN”, 2019, nr 12 (169).
Google Scholar

Laincz Eduard, Pomoc Slovákov pol’skej kuriérskej službe cez okres Stará L’ubovňa w ro- koch 1939–1944, „Vojenská História” 2014, nr 2.
Google Scholar

Lipták Mikuláš, Grünburg, Mayer (Meir) [w:] Nora Baráthová i in., Osobnosti Kežmarku, Kieżmark: ViViT-Verlag, 2005.
Google Scholar

Nižňanský Eduard, On relations between the Slovak Majority and Jewish Minority during World War II, „Yad Vashem Studies” 2014, nr 42 (2).
Google Scholar

Nyka Józef, Wojenne pożegnania ojczyzny, „Wierchy” 2013, nr 79.
Google Scholar

Paldiel Mordecai, Saving One’s Own. Jewish Rescuers during the Holocaust, Philadelphia: Jewish Publication Society, 2017.
Google Scholar

Panz Karolina, „Dlaczego oni, którzy tyle przecierpieli i przetrzymali, musieli zginąć”. Żydowskie ofiary zbrojnej przemocy na Podhalu w latach 1945–1947, „Zagłada Ży- dów. Studia i Materiały” 2015, nr 11.
Google Scholar

Panz Karolina, Powiat nowotarski [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa: Stowarzy- szenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2018.
Google Scholar

Panz Karolina, Zagłada żydowskich mieszkańców Nowego Targu. Głosy, obrazy, przybliże- nia i oddalenia, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów (w przygotowaniu).
Google Scholar

Rozett Robert, From Poland to Hungary: Rescue Attempts 1943–1944, „Yad Vashem Stu- dies” 1994, nr 24.
Google Scholar

Rydel Emilia, Węgiersko-Polski Komitet Opieki nad Uchodźcami (1939–1944), „Biuletyn IPN” 2019, nr 12 (169).
Google Scholar

Swałtek-Niewińska Dagmara, Powiat bocheński [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybra- nych powiatach okupowanej Polski, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, War- szawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2018.
Google Scholar

Sztompka Piotr, Kapitał społeczny. Teoria przestrzeni międzyludzkiej, Kraków: Znak Ho- ryzont, 2016.
Google Scholar

Trebunia-Staszel Stanisława, Olejník Ján, Z Nowego Targu do Kieżmarku. Stroje ludowe pogranicza polsko-słowackiego, Nowy Targ: Burmistrz Miasta Nowy Targ, 2012.
Google Scholar

Węgrzyn Marek, Julagi. Zapomniane obozy pracy dla Żydów na terenie Krakowa (1942– 1943), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2018.
Google Scholar

Wodziński Marcin, Chasydyzm. Atlas historyczny, Kraków–Budapeszt–Syrakuzy: Auste- ria, 2019.
Google Scholar

Netografia
Google Scholar

Borkiewicz Jacek, Zwarci i rozproszeni, www.tygodnikpowszechny.pl/zwarci-i-rozpro- szeni-129221
Google Scholar

Chana Spira, https://www.geni.com/people/Chana-Spira/6000000000087367179 Chaya Friedel Halberstam, 2nd Bobover Rbzn (https://www.geni.com/people/Chaya-Halberstam-2nd-Bobover-Rbzn/6000000002169362269
Google Scholar

Hessa Halberstam, [4th Bobover Rbzn USA], https://www.geni.com/people/Hessa-Hal- berstam-4th-Bobover-Rbzn-USA/6000000001099734184
Google Scholar

Munkatsh Hasidic Dynasty, https://yivoencyclopedia.org/article.aspx/Munkatsh_Hasi- dic_Dynasty
Google Scholar

Rabbi Yoel Teitelbaum, The Satmar Rebbe, https://www.geni.com/people/Rabbi-Yoel-Teitelbaum-Divrei-Yoel-of-Satmar/340594355600002691
Google Scholar

Rabinowitz Yitta, https://www.geni.com/people/Yitta-Rabinowitz/6000000006725474542 R‘ Zvi Hirsch Meisels, A.B.D. Weitzen-Chicago, https://www.geni.com/people/R-Zvi-Hirsch-Meisels-A-B-D-Weitzen-Chicago/6000000003514791411
Google Scholar

Shalom Eliezer Halberstam [of Ratzfert] https://www.geni.com/people/Shalom-Eliezer- Halberstam-of-Ratzfert-ch-12-%D7%94%D7%99-%D7%93/600000000671217 5669
Google Scholar

Chana Spira, https://www.geni.com/people/Chana-Spira/6000000000087367179
Google Scholar

The Book of Stryzow and Vicinity, red. Itzhok Berglass i Shlomo Yahalomi-Diamand, Izra- el, USA: Natives of Stryzow Societies and the Diaspora 1990, https://ia802901. us.archive.org/9/items/nybc314230/nybc314230.pdf
Google Scholar

The Life and Legacy of Rabbi Shlomo Halberstam, Zt”l, The ‘Tzadik’ That Rebuild The ‘Bo- bov’ Dynasty in America, „Vos Iz Neias”, 1 VIII 2008, https://www.vosizneias.com Weisinger Akiva, The Wartime Activities of R. Barukh Rabinowicz, 19 V 2013, https://jewishlinknj.com/features/752-the-wartime-activities-of-r-barukh-rabinowicz
Google Scholar

Licencja

Prawa autorskie (c) 2023 Zagłada Żydów. Studia i Materiały

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0

Podobne artykuły

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 > >> 

Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.

Altmetryki

Cytowania w Google Scholar - kliknij ikonę, aby sprawdzić

Statystyki

Panz, K. (2023). Sieci przetrwania – przemytnicy z Podhala i Spisza w czasie Zagłady. Zagłada Żydów. Studia I Materiały, (18), 86–128. https://doi.org/10.32927/zzsim.955

Udostępnij

                            Pokaż  Nr 18 (2022)

Nr 18 (2022)

ISSN:
1895-247X
eISSN:
2657-3571

Data publikacji:
2022-12-25

Dział: Studia