English
Język Polski
Warunki działalności artystycznej plastyków w getcie łódzkim 1940–1944 w świetle źródeł: dokumentacji administracyjnej, wspomnień i relacji świadków
Irmina Gadowska
irmina.gadowska@uni.lodz.pl Biogramabsolwentka historii sztuki na Uniwersytecie Łódzkim. W 2004 r. uzyskała stopnia doktora nauk humanistycznych w zakresie historii na podstawie dysertacji poświęconej środowisku żydowskich malarzy w Łodzi w latach 1880–1919, której promotorem był prof. dr hab. Andrzej K. Olszewski. Od tegoż roku zatrudniona w Katedrze Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego. Zakres zainteresowań naukowych obejmuje tematy związane z malarstwem i architekturą drugiej połowy XIX w., sztuką i kulturą żydowską ze szczególnym uwzględnieniem sztuki sepulkralnej. Od 2011 r. przy współpracy z Fundacją Monumenum Judaicum Lodzense i Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków w Łodzi kierowała inwentaryzacją nagrobków na nowym cmentarzu żydowskim w Łodzi. W latach 2015–2016 jako członek interdyscyplinarnego zespołu badawczego uczestniczyła w pracach nad przygotowaniem wniosku o rozpatrzenie kandydatury nowego cmentarza żydowskiego w Łodzi na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO realizowanych na zlecenie Urzędu Miasta Łodzi. Autorka artykułów poświęconych sztuce żydowskiej w Łodzi, od 2017 wykonawca w grancie NPRH pt. „Łódzka awangarda jidysz”. Członek Fundacji Monumenum Judaicum Lodzense, Stowarzyszenia Historyków Sztuki (Oddział w Łodzi) i Polskiego Towarzystwa Studiów Żydowskich (od 2018)
https://orcid.org/0000-0001-8378-942X
Uniwersytet Łódzki, Instytut Historii Sztuki
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 16 (2020), Strony: 83-117
Data zgłoszenia: 2020-11-07Data publikacji: 2020-12-15
https://doi.org/10.32927/ZZSiM.678
Abstrakt
W latach 1940–1944 na terenie getta łódzkiego działało kilkadziesiąt osób zajmujących się działalnością plastyczną. Byli to uznani twórcy – absolwenci szkół i akademii oraz obdarzeni talentem uzdolnieni amatorzy, którzy przed 1939 r., nie zdołali zaistnieć jako artyści. Część z nich pochodziła z Łodzi i okolic, pozostali przybyli do miasta z zagranicy – w transportach z Pragi, Berlina, Hamburga, Kolonii czy Wiednia. W warunkach „dzielnicy zamkniętej” twórczość poddana nadzorowi administracyjnemu została wprzęgnięta w machinę propagandową. W urzędach, instytucjach, wydziałach i warsztatach powstawały plakaty, albumy pamiątkowe, znaczki, odznaki, emblematy. Na specjalne zamówienie malowano wizerunki przedstawicieli żydowskich władz i niemieckiego zarządu getta. Chociaż dostęp do narzędzi i materiałów: farb, kartonów, metalu, tuszu był reglamentowany, ściśle powiązany z zamówieniami, artyści starali się poza oficjalnym obiegiem i bez cenzury tworzyć prace dokumentujące otaczającą ich rzeczywistość. Problem aktywności plastyków w getcie łódzkim został omówiony na przykładach funkcjonowania wybranych wydziałów i wojennych biografii najbardziej znanych twórców. W analizie wykorzystano zróżnicowane źródła, od zachowanej w archiwach dokumentacji administracyjnej, po osobiste wspomnienia, listy, relacje i ocalałe prace. Wyniki badań uwzględniające z jednej strony urzędowe dane, z drugiej – indywidualne odczucia ofiar i świadków, stanowią punkt wyjścia do dalszej rekonstrukcji obrazu sztuki w getcie łódzkim
Słowa kluczowe
sztuka w getcie , getto w Łodzi , Holokaust , Brauner , Lejzerowicz , Kowner , artyści żydowscy , sztuka żydowska
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
Google Scholar
Archiwum Państwowe w Łodzi (AP Łódź)
Google Scholar
Akta miasta Łodzi (AmŁ)
Google Scholar
sygn. 31254
Google Scholar
Archiwum Chwalisława Zielińskiego
Google Scholar
sygn. 77
Google Scholar
Przełożony Starszeństwa Żydów (PSŻ)
Google Scholar
sygn. 10; 202; 211; 222; 282; 734; 826; 869; 871; 996; 997; 1019; 1023; 1033; 1038; 1046; 1048; 1049; 1094; 1111; 1176; 1296; 1680; 1682
Google Scholar
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH)
Google Scholar
Zbiór materiałów do dziejów ludności żydowskiej w Łodzi 1939–1944, sygn. 205/333
Google Scholar
Archiwum Yad Vashem (AYV)
Google Scholar
RG O6/105; O3/1315; O75/2968; O6/3889
Google Scholar
National Archives Prague
Google Scholar
Police Directorate Prague 1941–1950, sygn. P1792/3; K3862/3
Google Scholar
Muzeum Żydowskiego Instytutu Historycznego (MŻIH)
Google Scholar
A-1123
Google Scholar
A-888
Google Scholar
B-166
Google Scholar
B-419
Google Scholar
Źródła niepublikowane / Unpublished sources
Google Scholar
Leo Baeck Institute, New York, David Friedmann, „Tagebuch”.
Google Scholar
Źródła publikowane / Published sources
Google Scholar
Encyklopedia getta. Niedokończony projekt archiwistów z getta łódzkiego, red. Krystyna Radziszewska i in., Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2014.
Google Scholar
Grossman Mendel, With a Camera in the Ghetto, New York: Shocken Books, 1977.
Google Scholar
Hauser Irene, Dziennik z getta łódzkiego / Das Tagebuch aus dem Lodzer Getto, red. Ewa Wiatr, Krystyna Radziszewska, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2019.
Google Scholar
Kronika getta łódzkiego / Litzmannstadt Getto 1940–1944, t. 1–5, red. Julian Baranowski i in., Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2009.
Google Scholar
Oblicza getta. Antologia tekstów z getta łódzkiego, red. Krystyna Radziszewska, Ewa Wiatr, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2017.
Google Scholar
Radziszewska Krystyna, Flaschenpost aus der Hölle. Texte aus dem Lodzer Getto, Bern: Peter Lang, 2011.
Google Scholar
Rosenfeld Oskar, Wozu noch Welt, Aufzeichnungen aus Getto Lodz, Frankfurt: Neue Kritik, 1994.
Google Scholar
Ross Henryk, Lodz Ghetto Album, London: Chris Boot, 2004.
Google Scholar
Salon Plastyków Związku Zawodowych Polskich Artystów Plastyków, Kraków–Lwów–Łódź–Poznań–Warszawa: 1936.
Google Scholar
Stern-Cohen Hilda, Genagelt ist meine Zunge. Lyrik und Prosa einer Holocaust-Uberlebenden Memento, Frankfurt am Main: Bergauf Verlag, 2003.
Google Scholar
Prasa / Press
Google Scholar
Frenklowa Gizela, Projektowana Wystawa w Getcie Łódzkim w 1942 r., „Nasze Słowo”, 31 I 1948, nr 1.
Google Scholar
G. [Stanisław Gelski], Pierwsza wystawa zrzeszenia artystów-plastyków w Łodzi, „Ilustrowana Republika”, 10 I 1932, nr 10.
Google Scholar
Kwiatkowska Rywa, Czym było w rzeczywistości „Wissenschaftliche Abteilung”. Jeszcze o projektowanej wystawie w getcie łódzkim w r. 1942, „Nasze Słowo”, 18 II 1948, nr 2.
Google Scholar
S.T. [Stanisław Gelski], X Salon w I.P.S.ie, „ Głos Poranny”, 1 I 1939, nr 1.
Google Scholar
S., Wystawa prac Wincentego Braunera, „Ilustrowana Republika”, 24 IV 1937, nr 112.
Google Scholar
Sekwestrator w pracowni artysty-malarza, „Ilustrowana Republika”, 9 III 1939, nr 68.
Google Scholar
Szpigel Jeszaje, Di wos zajnen niszt curikgekumen: weg do szrajber, kinstler un kulturtuer fun lożer getto, „Dos Naje Lebn”, 31 VIII 1945, nr 15.
Google Scholar
Szpigel Jeszaje, Jidisze szrajber un kinstler in lodżer getto, „Dos Naje Lebn”, 6 IX 1946, nr 31.
Google Scholar
W., Institut für Judenforschung in Litzmannstadt. Eine Nebenstelle des Frankfurter Instituts / Einsendung von Material sehr erwünscht, „Litzmannstädter Zeitung”, 29 VII 1942, nr 209.
Google Scholar
Wystawa obrazów i metaloplastyki, „Ilustrowana Republika”, 4 III 1939, nr 63.
Google Scholar
Wystawa Startu, „Głos Polski”, 28 XII 1926, nr 355.
Google Scholar
Literatura przedmiotu / Content related Literature
Google Scholar
Budziarek Marek, Precjoza z getta łódzkiego [w:] Biżuteria w Polsce, red. Katarzyna Kluczwajd, Toruń: Toruńska Oficyna Wydawnicza, 2003.
Google Scholar
Constanza Mary S., The Living Witness. Art in the Concentration Camps and Ghettos, New York–London: Free Press, 1982.
Google Scholar
Gadowska Irmina, Żydowscy malarze w Łodzi w latach 1880–1919, Warszawa: Neriton, 2010.
Google Scholar
Kozieł Małgorzata, Środowisko literackie w getcie łódzkim [w:] Pamięć Shoah. Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętnienia, red. Tomasz Majewski, Anna Zejdler-Janiszewska, Łódź: Wydawnictwo Oficyna, 2009.
Google Scholar
Kuligowska-Korzeniewska Anna, „Ratowało 10 mnie malarstwo”. Rozmowa z Pinkusem Szwarcem [w:] Łódzkie sceny żydowskie. Studia i materiały, oprac. Małgorzata Leyko, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2000.
Google Scholar
Loose Ingo, Twarz getta. Fotografie i fotografowie w Getcie Litzmannstadt 1940–1944 [w:] Twarz getta. Zdjęcia żydowskich fotografów z Getta Litzmannstadt, oprac. Ingo Loose, Łódź–Berlin: Archiwum Państwowe w Łodzi, 2014.
Google Scholar
Ładnowska Janina, Plastyka łódzka w latach 1918–1928 [w:] Sztuka łódzka. Materiały sesji naukowej Oddziału Łódzkiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki [w 1973], red. Jacek Ojrzyński, Warszawa–Łódź: PWN, 1977.
Google Scholar
Majewski Tomasz, Litzmannstadt Getto – pamięć afektywna, fotografia i muzyka [w:] Czas Litzmannstadt Getto. Obrazy filmowe, red. Tomasz Majewski, Łódź: Centrum Dialogu im. Marka Edelmana, 2019.
Google Scholar
Malinowski Jerzy, Grupa Jung Idysz i żydowskie środowisko „nowej sztuki” w Polsce 1918–1923, Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1987.
Google Scholar
Malinowski Jerzy, Malarstwo i rzeźba Żydów polskich w XIX i XX wieku (do 1939 roku), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000.
Google Scholar
Nader Luiza, Afekt Strzemińskiego „Teoria widzenia”, rysunki wojenne, Pamięci przyjaciół-Żydów, Warszawa: IBL PAN, 2019.
Google Scholar
Radziszewska Krystyna, Środowisko literackie łódzkich Żydów 1918–1950 [w:] Kultura jako czynnik rozwoju miasta na przykładzie Łodzi, red. Violetta Krawczyk-Wasilewska, Monika Kucner, Emilia Zimnica-Kuzioła, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2012.
Google Scholar
Sitarek Adam, „Otoczone drutem państwo”. Struktura i funkcjonowanie administracji żydowskiej getta łódzkiego, Łódź: IPN, 2015.
Google Scholar
Sitarek Adam, „Jachsenci”, „szyszki”, „Jockey Club” – elity getta łódzkiego [w:] Elity i przedstawiciele społeczności żydowskiej podczas II wojny światowej, red. Martyna Grądzka-Rejak, Aleksandra Namysło, Kraków: IPN, 2018.
Google Scholar
Sitarek Adam, Żydzi wiedeńscy w getcie łódzkim [w:] Irene Hauser, Dziennik z getta łódzkiego / Das Tagebuch aus dem Lodzer Getto, red. Ewa Wiatr, Krystyna Radziszewska, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2019.
Google Scholar
Spodenkiewicz Paweł, Zaginiona dzielnica, Łódź: Łódzka Księgarnia Niezależna, 1998.
Google Scholar
Struk Janina, Holokaust w fotografiach. Interpretacja dowodów, tłum. Maciej Antosiewicz, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2007.
Google Scholar
Trunk Isaiah, Łódź Ghetto. A History, tłum. Robert Moses Shapiro, Bloomongton: Indiana University Press, 2006.
Google Scholar
Wiatr Ewa, Autorka i jej tekst [w:] Irene Hauser, Dziennik z getta łódzkiego / Das Tagebuch aus dem Lodzer Getto, red. Ewa Wiatr, Krystyna Radziszewska, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2019.
Google Scholar
Zagrodzki Janusz, Artyści niepokorni. Sztuka XX wieku w przemysłowej Łodzi, cz. 1, Łódź: Wydawnictwo Szkoły Filmowej, 2017.
Google Scholar
Netografia / Internet
Google Scholar
https://www.holocaust.cz/en/database-of-victims/victim/145166-marta-fischerova/
Google Scholar
Licencja
Prawa autorskie (c) 2020 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Podobne artykuły
- Krystyna Radziszewska, Wydział dla Wsiedlonych w getcie łódzkim w świetle dokumentów archiwalnych i tekstów autobiograficznych , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Habent sua fata libelli. Okupacyjny rynek sztuki w Warszawie a własność żydowska , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
- Adriana Bryk, „Najlepsze dziecko Prezesa” – poczta w getcie łódzkim (1939–1944) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Redakcja, Ewa Wiatr, Adam Sitarek, Od Redakcji , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Jacek Leociak, Rocznice powstania w getcie warszawskim w dyskursie publicznym (ze szczególnym uwzględnieniem lat 1943–1944, 1968, 2023) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
- Jacek Walicki, Wydział Archiwum getta łódzkiego a Archiwum Ringelbluma , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
- Sharon Geva, Bojowniczki podziemia, matki i córki. Żydowskie kobiety w getcie warszawskim podczas powstania (kwiecień–maj 1943) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Magdalena Tarnowska, Artyści żydowscy w Warszawie 1939–1945; Ocalałe/Salvaged. Kolekcja malarstwa, rysunku i rzeźby ze zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Ewa Wiatr, Wokół jednego listu. Losy wiedeńskich chrześcijan w getcie łódzkim , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 15 (2019)
- Ewa Wiatr, Ruch hachszarowy w getcie łódzkim 1940–1941 w świetle dokumentów. , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 > >>
Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.
