Pokaż  Nr 16 (2020)

Nr 16 (2020)

ISSN:
1895-247X
eISSN:
2657-3571

Data publikacji:
2020-12-15

Dział: Studia

Szama Grajer – „żydowski król” z Lublina

Adam Kopciowski

adam.kopciowski@umcs.pl

historyk, doktor habilitowany, kierownik Pracowni Kultury i Historii Żydów w Instytucie Kulturoznawstwa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Zajmuje się najnowszą historią Żydów w Polsce, w tym głównie problematyką związaną ze źródłami tworzonymi w języku jidysz: prasą i księgami pamięci. Ostatnio wydał m.in. monografię Wos hert zich in der prowinc? Prasa żydowska na Lubelszczyźnie i jej największy dziennik „Lubliner Tugblat” (2015)

ORCID logo https://orcid.org/0000-0002-9703-5677

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Instytut Nauk o Kulturze

Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 16 (2020), Strony: 160-199

Data zgłoszenia: 2020-11-07

Data publikacji: 2020-12-15

DOI logo https://doi.org/10.32927/ZZSiM.682

Abstrakt

Celem artykułu jest przybliżenie życiorysu Szamy Grajera, głównego niemieckiego kolaboranta w lubelskim getcie. Omówiono w nim jego kryminalną przeszłość przed wojną (sutenerstwo, aktywność w półświatku, pobyt w więzieniu), szczegóły działalności podczas okupacji (w tym przede wszystkim mechanizmy współpracy z Niemcami: zbieranie poufnych informacji, szantaż, grabież mienia, szerzenie dezinformacji i propagandy, udział w akcjach wysiedleńczych w gettach w Lublinie i Warszawie), a także okoliczności śmierci w getcie na Majdanie Tatarskim jesienią 1942 r. Postać „żydowskiego króla” z Lublina ukazano w szerszym kontekście, odtwarzając i opisując m.in. skład, strukturę organizacyjną i specyfikę tamtejszej siatki żydowskich konfidentów. W końcowej części tekstu podjęto próbę wyjaśnienia motywacji kierujących Grajerem, w tym powodów podjęcia przez niego współpracy z Niemcami oraz oczekiwań i wymagań prowadzących ją stron. Przedstawiono tam też sposoby budowania narracji o Grajerze w relacjach świadków i dotychczasowej literaturze przedmiotu, jak również zawarte w nich oceny tej postaci

Źródła archiwalne / Archival sources
Google Scholar

Archiwum Beit Lochamej ha-Getaot (ABLG)
Google Scholar

Relacje
Google Scholar

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Lublinie (AIPN Lu)
Google Scholar

Prokuratura Sądu Okręgowego w Lublinie 1944–1950
Google Scholar

Archiwum Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie (AYV)
Google Scholar

Relacje
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Lublinie (AP Lublin)
Google Scholar

Akta miasta Lublina (AmL)
Google Scholar

Akta stanu cywilnego Okręgu Bożniczego w Lublinie 1826–1942
Google Scholar

Gmina Wyznaniowa Żydowska w Lublinie 1863–1942
Google Scholar

Izba Przemysłowo-Handlowa w Lublinie 1929–1951
Google Scholar

Rada Żydowska w Lublinie 1939–1942 (RŻwL)
Google Scholar

Sąd Okręgowy w Lublinie 1918–1944 (SOwL), Wydział Karny (WK)
Google Scholar

Starostwo Grodzkie Lubelskie 1919–1939
Google Scholar

Starostwo Powiatowe Lubelskie 1919–1939
Google Scholar

Urząd Wojewódzki Lubelski 1919–1939 (UWL), Wydział Społeczno-Polityczny (WSP)
Google Scholar

Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku
Google Scholar

Relacje
Google Scholar

Archiwum Urzędu Stanu Cywilnego w Lublinie (AUSC Lublin)
Google Scholar

Duplikaty akt urodzenia, ślubów i zejścia osób wyznania mojżeszowego gm. Lublin
Google Scholar

Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie (AŻIH)
Google Scholar

Relacje Żydów Ocalałych z Zagłady
Google Scholar

Pamiętniki Żydów Ocalałych z Zagłady
Google Scholar

Jewish Holocaust Centre w Melbourne
Google Scholar

Relacje
Google Scholar

Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie (OBG – TNN)
Google Scholar

Relacje
Google Scholar

USC Shoah Foundation, The Institute for Visual History and Education w Los Angeles (USC, VHA)
Google Scholar

Relacje
Google Scholar

Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen, Ludwigsburg (ZSL)
Google Scholar

Śledztwo w sprawie KdS Lublin
Google Scholar

Prasa / Press
Google Scholar

„Biuletyn Informacyjny” 1943
Google Scholar

„Express Lubelski i Wołyński” 1933, 1938
Google Scholar

„Gazeta Lubelska” 1892
Google Scholar

„Głos Lubelski” 1937, 1938
Google Scholar

„Kurier Lubelski” 1988
Google Scholar

„Lubliner Sztyme” 1930, 1938
Google Scholar

„Lubliner Tugblat” 1928, 1930, 1936
Google Scholar

„Ziemia Lubelska” 1914
Google Scholar

Źródła publikowane / Published sources
Google Scholar

Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939–23 VII 1942, oprac. Marian Fuks, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983.
Google Scholar

Ajdelman Dowid, Gewen amol a jidisz Lublin, Tel Awiw: Farlag „Chajcholes”, 1979.
Google Scholar

Ajzenberg Isroel, Far wos grod ich? Kapitlen fun pejn, gwure un hofnung, Tel Awiw: Farlag „Isroel-Buch”, 1980.
Google Scholar

Czechewer Szaje, Neszome-licht (hejm un churbn), Tel Awiw: Farlag „Naj-Lebn”, 1979.
Google Scholar

Dobrowolski Wiesław, Pięć lat na muszce (wspomnienia więźnia Majdanka), Lublin: Wydawnictwo Paweł Skokowski, 1994.
Google Scholar

Erlichman Sore, In lubliner jidiszn szpitol unter der okupacje [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.
Google Scholar

Erlichman-Bank Sujka, Listy z piekła, Białystok: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1992.
Google Scholar

Feldman Hersz, Z Majdanu do Dachau, tłum. Adam Kopciowski [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, oprac. Adam Kopciowski, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2011.
Google Scholar

Fiszer-Trachtenberg Cipora, In lubliner geto un in Majdan Tatarski, „Kol Lublin”, grudzień 1973, nr 8.
Google Scholar

Gewerc-Gottlieb Irena, Mój Lublin szczęśliwy i nieszczęśliwy [w:] Ścieżki pamięci. Żydowskie miasto w Lublinie – losy, miejsca, historia, red. Jerzy Jacek Bojarski, Lublin–Rishon LeZion: Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, 2002.
Google Scholar

Gliksztejn Ida, Majdan Tatarski, „Kol Lublin” [1962], nr 1.
Google Scholar

Gliksztejn Ida, Pamiętnik z czasów wojny. Lublin, wrzesień 1939 – styczeń 1943, oprac. Adam Kopciowski, Lublin: Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, 2017.
Google Scholar

Goldwag Herc, Ostatnie miesiące na Majdanie Tatarskim, tłum. Adam Kopciowski [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, oprac. Adam Kopciowski, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2011.
Google Scholar

Gombiński Stanisław (Mawult Jan), Wspomnienia policjanta z warszawskiego getta, oprac. Marta Janczewska, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów i ŻIH, 2010.
Google Scholar

Górniewicz Czesław, Wspomnienia z okupacji niemieckiej. Pamiętnik więźnia Zamku Lubelskiego, Lublin: Muzeum Lubelskie, 2016.
Google Scholar

Halbersztadt-Kaplan Mina, Di „ojszidlung” in der pejsech-woch 1943 [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.
Google Scholar

„Jedies”, początek czerwca 1942 r., nr 5 [6] [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 19: Prasa getta warszawskiego: Hechaluc-Dror i Gordonia, oprac. Piotr Laskowski, Sebastian Matuszewski, Warszawa: ŻIH i WUW, 2015.
Google Scholar

Lewis Mark, Frank Jacob, Himmler’s Jewish Taylor. The Story of Holocaust Survivor Jacob Frank, Syracuse: Syracuse University Press, 2000.
Google Scholar

Minars Esther, A Lublin Survivor. Life is Like a Dream, Brighton–Chicago–Toronto: Sussex Academic Press, 2019.
Google Scholar

N.N., Lublin, tłum. Sara Arm [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 6: Generalne Gubernatorstwo. Relacje i dokumenty, oprac. Aleksandra Bańkowska, Warszawa: ŻIH i WUW, 2012.
Google Scholar

Po pięciu latach. Czynności Zarządu Związku Kaniowczyków i Żeligowczyków Okręgu Lubelsko-Wołyńskiego od 24 III 1934 do 24 III 1939 roku, [Lublin 1939].
Google Scholar

Reicher Edward, W ostrym świetle dnia. Dziennik żydowskiego lekarza 1939–1945, oprac. Renata Jabłońska, Londyn: Libra Books, 1989.
Google Scholar

Relacja Heli Miler [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.
Google Scholar

Riabinin Sergiusz, Dawny Lublin 1926–1936, „Tygodnik Współczesny” 1991, nr 27.
Google Scholar

Ringelblum Emanuel, Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej. Uwagi i spostrzeżenia, oprac. Artur Eisenbach, Warszawa: Czytelnik, 1988.
Google Scholar

Słowikowski Michał, Gehenna lubelskiej inteligencji [w:] Wspomnienia więźniów zamku lubelskiego 1939–1944, wybór Jadwiga Chmielak i in., Warszawa: Wydawnictwo MON, 1984.
Google Scholar

Szpilman Władysław, Śmierć miasta, Warszawa: „Wiedza”, 1946.
Google Scholar

Szternblic Chana, In getto un in di osmolicer welder [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.
Google Scholar

Tec Nechama, Suche łzy, tłum. Katarzyna Mantorska, Monika Adamczyk-Garbowska, Warszawa: Baobab, 2005.
Google Scholar

Turkow Jonas, Azoj iz es gewen (churbn Warsze), Buenos Aires: Central farband fun Pojlisze Jidn in Argentine, 1948.
Google Scholar

Urban Marek, Polska… Polska…, Warszawa: ŻIH, 1998.
Google Scholar

Zilberberg Mojsze, Churbn Lublin, „Kol Lublin”, listopad 1979, nr 14.
Google Scholar

Literatura przedmiotu / Content related Literature
Google Scholar

Aronson Shlomo, Reinhard Heydrich und die Frühgeschichte von Gestapo und SD, Stuttgart: Deutschen Verlags-Anstalt, 1971.
Google Scholar

Berenstein Tatiana, Martyrologia, opór i zagłada ludności żydowskiej w dystrykcie lubelskim, „Biuletyn ŻIH” 1957, nr 21.
Google Scholar

Chmielewski Jakub, Likwidacja getta w Lublinie (marzec–kwiecień 1942 r.), „Studia Żydowskie. Almanach” 2014, nr 4.
Google Scholar

Chmielewski Jakub, Udział Żydowskiej Służby Porządkowej w akcjach wysiedleńczych na przykładzie gett w Izbicy, Lublinie i Zamościu – próba porównania [w:] Elity i przedstawiciele społeczności żydowskiej podczas II wojny światowej, red. Martyna Grądzka-Rejak i Aleksandra Namysło, Kraków–Katowice–Warszawa: IPN, 2017.
Google Scholar

Chmielewski Jakub, Zagłada żydowskiego miasta – likwidacja getta na Podzamczu, „Kwartalnik Historii Żydów” 2015, nr 4 (256).
Google Scholar

Engelking Barbara, Leociak Jacek, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, wyd. 2, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, 2013.
Google Scholar

Jarkowska-Natkaniec Alicja, Wymuszona współpraca czy zdrada? Wokół przypadków kolaboracji Żydów w okupowanym Krakowie, Kraków: Universitas, 2018.
Google Scholar

Kuwałek Robert, Żydzi lubelscy w obozie koncentracyjnym na Majdanku, „Zeszyty Majdanka” 2003, nr 22.
Google Scholar

Marczuk Józef, Rada Miejska i Magistrat Lublina 1918–1939, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1984.
Google Scholar

Pasz Franciszek, Żydzi i my w Cieszynie, Cieszyn: Offserdruk, 1997.
Google Scholar

Radzik Tadeusz, Lubelska dzielnica zamknięta, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 1999.
Google Scholar

Radzik Tadeusz, Żydowska Służba Porządkowa w getcie lubelskim, „Res Historica” 2000, nr 11.
Google Scholar

Sachslehner Johannes, Zarządca do spraw śmierci. Odilo Globocnik, eksterminacja i obozy zagłady, tłum. Monika Kilis, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2016.
Google Scholar

Silberklang David, Gates of Tears. The Holocaust in the Lublin District, Jerusalem: Yad Vashem, 2013.
Google Scholar

Szlachetka Małgorzata, Nieprawdopodobna historia Szamy Grajera z Lublina, „Gazeta Wyborcza. Gazeta w Lublinie”, 29 I 2010.
Google Scholar

Więźniowie Zamku Lubelskiego zmarli podczas pobytu w więzieniu, oprac. Janina Kiełboń [w:] Hitlerowskie więzienie na Zamku w Lublinie 1939–1944, red. Zygmunt Mańkowski, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1988.
Google Scholar

Zilberberg Binjamin, In hajntikn Lublin, „Kol Lublin”, listopad 1990, nr 26.
Google Scholar

Licencja

Prawa autorskie (c) 2020 Zagłada Żydów. Studia i Materiały

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0

Inne teksty tego samego autora

1 2 > >> 

Podobne artykuły

<< < 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 > >> 

Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.

Altmetryki

Cytowania w Google Scholar - kliknij ikonę, aby sprawdzić

Statystyki

Kopciowski, A. (2020). Szama Grajer – „żydowski król” z Lublina. Zagłada Żydów. Studia I Materiały, (16), 160–199. https://doi.org/10.32927/ZZSiM.682

Udostępnij

                            Pokaż  Nr 16 (2020)

Nr 16 (2020)

ISSN:
1895-247X
eISSN:
2657-3571

Data publikacji:
2020-12-15

Dział: Studia