Szama Grajer – „żydowski król” z Lublina
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 16 (2020), Strony: 160-199
Data zgłoszenia: 2020-11-07Data publikacji: 2020-12-15

Abstrakt
Celem artykułu jest przybliżenie życiorysu Szamy Grajera, głównego niemieckiego kolaboranta w lubelskim getcie. Omówiono w nim jego kryminalną przeszłość przed wojną (sutenerstwo, aktywność w półświatku, pobyt w więzieniu), szczegóły działalności podczas okupacji (w tym przede wszystkim mechanizmy współpracy z Niemcami: zbieranie poufnych informacji, szantaż, grabież mienia, szerzenie dezinformacji i propagandy, udział w akcjach wysiedleńczych w gettach w Lublinie i Warszawie), a także okoliczności śmierci w getcie na Majdanie Tatarskim jesienią 1942 r. Postać „żydowskiego króla” z Lublina ukazano w szerszym kontekście, odtwarzając i opisując m.in. skład, strukturę organizacyjną i specyfikę tamtejszej siatki żydowskich konfidentów. W końcowej części tekstu podjęto próbę wyjaśnienia motywacji kierujących Grajerem, w tym powodów podjęcia przez niego współpracy z Niemcami oraz oczekiwań i wymagań prowadzących ją stron. Przedstawiono tam też sposoby budowania narracji o Grajerze w relacjach świadków i dotychczasowej literaturze przedmiotu, jak również zawarte w nich oceny tej postaci
Słowa kluczowe
Zagłada , Szama Grajer , getto lubelskie , kolaboracja
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
Google Scholar
Archiwum Beit Lochamej ha-Getaot (ABLG)
Google Scholar
Relacje
Google Scholar
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Lublinie (AIPN Lu)
Google Scholar
Prokuratura Sądu Okręgowego w Lublinie 1944–1950
Google Scholar
Archiwum Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie (AYV)
Google Scholar
Relacje
Google Scholar
Archiwum Państwowe w Lublinie (AP Lublin)
Google Scholar
Akta miasta Lublina (AmL)
Google Scholar
Akta stanu cywilnego Okręgu Bożniczego w Lublinie 1826–1942
Google Scholar
Gmina Wyznaniowa Żydowska w Lublinie 1863–1942
Google Scholar
Izba Przemysłowo-Handlowa w Lublinie 1929–1951
Google Scholar
Rada Żydowska w Lublinie 1939–1942 (RŻwL)
Google Scholar
Sąd Okręgowy w Lublinie 1918–1944 (SOwL), Wydział Karny (WK)
Google Scholar
Starostwo Grodzkie Lubelskie 1919–1939
Google Scholar
Starostwo Powiatowe Lubelskie 1919–1939
Google Scholar
Urząd Wojewódzki Lubelski 1919–1939 (UWL), Wydział Społeczno-Polityczny (WSP)
Google Scholar
Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku
Google Scholar
Relacje
Google Scholar
Archiwum Urzędu Stanu Cywilnego w Lublinie (AUSC Lublin)
Google Scholar
Duplikaty akt urodzenia, ślubów i zejścia osób wyznania mojżeszowego gm. Lublin
Google Scholar
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie (AŻIH)
Google Scholar
Relacje Żydów Ocalałych z Zagłady
Google Scholar
Pamiętniki Żydów Ocalałych z Zagłady
Google Scholar
Jewish Holocaust Centre w Melbourne
Google Scholar
Relacje
Google Scholar
Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie (OBG – TNN)
Google Scholar
Relacje
Google Scholar
USC Shoah Foundation, The Institute for Visual History and Education w Los Angeles (USC, VHA)
Google Scholar
Relacje
Google Scholar
Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen, Ludwigsburg (ZSL)
Google Scholar
Śledztwo w sprawie KdS Lublin
Google Scholar
Prasa / Press
Google Scholar
„Biuletyn Informacyjny” 1943
Google Scholar
„Express Lubelski i Wołyński” 1933, 1938
Google Scholar
„Gazeta Lubelska” 1892
Google Scholar
„Głos Lubelski” 1937, 1938
Google Scholar
„Kurier Lubelski” 1988
Google Scholar
„Lubliner Sztyme” 1930, 1938
Google Scholar
„Lubliner Tugblat” 1928, 1930, 1936
Google Scholar
„Ziemia Lubelska” 1914
Google Scholar
Źródła publikowane / Published sources
Google Scholar
Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939–23 VII 1942, oprac. Marian Fuks, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983.
Google Scholar
Ajdelman Dowid, Gewen amol a jidisz Lublin, Tel Awiw: Farlag „Chajcholes”, 1979.
Google Scholar
Ajzenberg Isroel, Far wos grod ich? Kapitlen fun pejn, gwure un hofnung, Tel Awiw: Farlag „Isroel-Buch”, 1980.
Google Scholar
Czechewer Szaje, Neszome-licht (hejm un churbn), Tel Awiw: Farlag „Naj-Lebn”, 1979.
Google Scholar
Dobrowolski Wiesław, Pięć lat na muszce (wspomnienia więźnia Majdanka), Lublin: Wydawnictwo Paweł Skokowski, 1994.
Google Scholar
Erlichman Sore, In lubliner jidiszn szpitol unter der okupacje [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.
Google Scholar
Erlichman-Bank Sujka, Listy z piekła, Białystok: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1992.
Google Scholar
Feldman Hersz, Z Majdanu do Dachau, tłum. Adam Kopciowski [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, oprac. Adam Kopciowski, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2011.
Google Scholar
Fiszer-Trachtenberg Cipora, In lubliner geto un in Majdan Tatarski, „Kol Lublin”, grudzień 1973, nr 8.
Google Scholar
Gewerc-Gottlieb Irena, Mój Lublin szczęśliwy i nieszczęśliwy [w:] Ścieżki pamięci. Żydowskie miasto w Lublinie – losy, miejsca, historia, red. Jerzy Jacek Bojarski, Lublin–Rishon LeZion: Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, 2002.
Google Scholar
Gliksztejn Ida, Majdan Tatarski, „Kol Lublin” [1962], nr 1.
Google Scholar
Gliksztejn Ida, Pamiętnik z czasów wojny. Lublin, wrzesień 1939 – styczeń 1943, oprac. Adam Kopciowski, Lublin: Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, 2017.
Google Scholar
Goldwag Herc, Ostatnie miesiące na Majdanie Tatarskim, tłum. Adam Kopciowski [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, oprac. Adam Kopciowski, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2011.
Google Scholar
Gombiński Stanisław (Mawult Jan), Wspomnienia policjanta z warszawskiego getta, oprac. Marta Janczewska, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów i ŻIH, 2010.
Google Scholar
Górniewicz Czesław, Wspomnienia z okupacji niemieckiej. Pamiętnik więźnia Zamku Lubelskiego, Lublin: Muzeum Lubelskie, 2016.
Google Scholar
Halbersztadt-Kaplan Mina, Di „ojszidlung” in der pejsech-woch 1943 [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.
Google Scholar
„Jedies”, początek czerwca 1942 r., nr 5 [6] [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 19: Prasa getta warszawskiego: Hechaluc-Dror i Gordonia, oprac. Piotr Laskowski, Sebastian Matuszewski, Warszawa: ŻIH i WUW, 2015.
Google Scholar
Lewis Mark, Frank Jacob, Himmler’s Jewish Taylor. The Story of Holocaust Survivor Jacob Frank, Syracuse: Syracuse University Press, 2000.
Google Scholar
Minars Esther, A Lublin Survivor. Life is Like a Dream, Brighton–Chicago–Toronto: Sussex Academic Press, 2019.
Google Scholar
N.N., Lublin, tłum. Sara Arm [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 6: Generalne Gubernatorstwo. Relacje i dokumenty, oprac. Aleksandra Bańkowska, Warszawa: ŻIH i WUW, 2012.
Google Scholar
Po pięciu latach. Czynności Zarządu Związku Kaniowczyków i Żeligowczyków Okręgu Lubelsko-Wołyńskiego od 24 III 1934 do 24 III 1939 roku, [Lublin 1939].
Google Scholar
Reicher Edward, W ostrym świetle dnia. Dziennik żydowskiego lekarza 1939–1945, oprac. Renata Jabłońska, Londyn: Libra Books, 1989.
Google Scholar
Relacja Heli Miler [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.
Google Scholar
Riabinin Sergiusz, Dawny Lublin 1926–1936, „Tygodnik Współczesny” 1991, nr 27.
Google Scholar
Ringelblum Emanuel, Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej. Uwagi i spostrzeżenia, oprac. Artur Eisenbach, Warszawa: Czytelnik, 1988.
Google Scholar
Słowikowski Michał, Gehenna lubelskiej inteligencji [w:] Wspomnienia więźniów zamku lubelskiego 1939–1944, wybór Jadwiga Chmielak i in., Warszawa: Wydawnictwo MON, 1984.
Google Scholar
Szpilman Władysław, Śmierć miasta, Warszawa: „Wiedza”, 1946.
Google Scholar
Szternblic Chana, In getto un in di osmolicer welder [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.
Google Scholar
Tec Nechama, Suche łzy, tłum. Katarzyna Mantorska, Monika Adamczyk-Garbowska, Warszawa: Baobab, 2005.
Google Scholar
Turkow Jonas, Azoj iz es gewen (churbn Warsze), Buenos Aires: Central farband fun Pojlisze Jidn in Argentine, 1948.
Google Scholar
Urban Marek, Polska… Polska…, Warszawa: ŻIH, 1998.
Google Scholar
Zilberberg Mojsze, Churbn Lublin, „Kol Lublin”, listopad 1979, nr 14.
Google Scholar
Literatura przedmiotu / Content related Literature
Google Scholar
Aronson Shlomo, Reinhard Heydrich und die Frühgeschichte von Gestapo und SD, Stuttgart: Deutschen Verlags-Anstalt, 1971.
Google Scholar
Berenstein Tatiana, Martyrologia, opór i zagłada ludności żydowskiej w dystrykcie lubelskim, „Biuletyn ŻIH” 1957, nr 21.
Google Scholar
Chmielewski Jakub, Likwidacja getta w Lublinie (marzec–kwiecień 1942 r.), „Studia Żydowskie. Almanach” 2014, nr 4.
Google Scholar
Chmielewski Jakub, Udział Żydowskiej Służby Porządkowej w akcjach wysiedleńczych na przykładzie gett w Izbicy, Lublinie i Zamościu – próba porównania [w:] Elity i przedstawiciele społeczności żydowskiej podczas II wojny światowej, red. Martyna Grądzka-Rejak i Aleksandra Namysło, Kraków–Katowice–Warszawa: IPN, 2017.
Google Scholar
Chmielewski Jakub, Zagłada żydowskiego miasta – likwidacja getta na Podzamczu, „Kwartalnik Historii Żydów” 2015, nr 4 (256).
Google Scholar
Engelking Barbara, Leociak Jacek, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, wyd. 2, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, 2013.
Google Scholar
Jarkowska-Natkaniec Alicja, Wymuszona współpraca czy zdrada? Wokół przypadków kolaboracji Żydów w okupowanym Krakowie, Kraków: Universitas, 2018.
Google Scholar
Kuwałek Robert, Żydzi lubelscy w obozie koncentracyjnym na Majdanku, „Zeszyty Majdanka” 2003, nr 22.
Google Scholar
Marczuk Józef, Rada Miejska i Magistrat Lublina 1918–1939, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1984.
Google Scholar
Pasz Franciszek, Żydzi i my w Cieszynie, Cieszyn: Offserdruk, 1997.
Google Scholar
Radzik Tadeusz, Lubelska dzielnica zamknięta, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 1999.
Google Scholar
Radzik Tadeusz, Żydowska Służba Porządkowa w getcie lubelskim, „Res Historica” 2000, nr 11.
Google Scholar
Sachslehner Johannes, Zarządca do spraw śmierci. Odilo Globocnik, eksterminacja i obozy zagłady, tłum. Monika Kilis, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2016.
Google Scholar
Silberklang David, Gates of Tears. The Holocaust in the Lublin District, Jerusalem: Yad Vashem, 2013.
Google Scholar
Szlachetka Małgorzata, Nieprawdopodobna historia Szamy Grajera z Lublina, „Gazeta Wyborcza. Gazeta w Lublinie”, 29 I 2010.
Google Scholar
Więźniowie Zamku Lubelskiego zmarli podczas pobytu w więzieniu, oprac. Janina Kiełboń [w:] Hitlerowskie więzienie na Zamku w Lublinie 1939–1944, red. Zygmunt Mańkowski, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1988.
Google Scholar
Zilberberg Binjamin, In hajntikn Lublin, „Kol Lublin”, listopad 1990, nr 26.
Google Scholar
Licencja
Prawa autorskie (c) 2020 Zagłada Żydów. Studia i Materiały

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Adam Kopciowski, Dariusz Libionka, Relacja działaczki Poalej Syjon-Lewicy Poli Elster o sytuacji na Umschlagplatzu i w transporcie do Poniatowej w kwietniu 1943 r , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
- Adam Kopciowski, Dariusz Libionka, Zapiski członka Komendy Żydowskiej Organizacji Bojowej Hersza Berlińskiego , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
- Dariusz Libionka, Adam Kopciowski, Życie i Zagłada w Hrubieszowie w oczach młodej warszawianki , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 3 (2007)
- Adam Kopciowski, Jedynie bramy łez nie zamknęły się przed nami”. Bóg i Zagłada w listach lubelskiego rabina Hersza Majlecha Talmuda , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 15 (2019)
- Adam Kopciowski, Przemoc antyżydowska w powojennej Polsce w świetle ksiąg pamięci , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 14 (2018)
- Adam Kopciowski, Zajścia antyżydowskie na Lubelszczyźnie w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 3 (2007)
- Adam Kopciowski, Anti-Jewish Incidents in the Lublin Region in the Early Years after World War II , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: 2008: Holocaust Studies and Materials
- Adam Kopciowski, Robert Kuwałek, Relacja żony Leona Feldhendlera , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 7 (2011)
- Adam Kopciowski, David A. Mandelbaum, From Lublin to Shanghai. The Miraculous Exile of Yeshivas Chachmei Lublin, tłum. Malky Heimowitz, New York: Mesorah Publications, 2012, 316 s , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 15 (2019)
- Adam Kopciowski, Sefer Praga. Księga pamięci warszawskiej Pragi , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
Podobne artykuły
- Marta Tomczok, Demon pojednania. Dyskurs o współczesnych Sprawiedliwych w powieści popularnej , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Marta Tomczok, Religijny kicz holokaustowy. Zarys zjawiska , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 15 (2019)
- Dariusz Libionka, Polska Podziemna wobec szantażystów i szmalcowników w Warszawie. Korekta obrazu , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 14 (2018)
- Agnieszka Haska, „Proszę Pana Ministra o energiczną interwencję”. Aleksander Ładoś (1891–1963) i ratowanie Żydów przez Poselstwo RP w Bernie , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Piotr Litka, Zdzisław Lorek, Grzegorz Pawlikowski, Śledztwo sędziego Władysława Bednarza w sprawie niemieckiego obozu zagłady Kulmhof , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 14 (2018)
- Małgorzata Melchior, The Holocaust and Polish-Jewish Relations in Sociological Studies , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: 2008: Holocaust Studies and Materials
- Dariusz Libionka, Adam Kopciowski, Życie i Zagłada w Hrubieszowie w oczach młodej warszawianki , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 3 (2007)
- Silvia Goldbaum Tarabini Fracapane, Zagłada w Danii: kwestia badań i pamięci , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 3 (2007)
- Dan Michman, Społeczeństwo holenderskie i los Żydów: skomplikowana historia , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Martyna Grądzka-Rejak, Zoë Waxman, Kobiety Holocaustu , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 16 (2020)
<< < 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 > >>
Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.