okładka numeru 20

Nr 20 (2024)

ISSN:
1895-247X
eISSN:
2657-3571

Data publikacji:
2024-12-17

Dział: Studia

Żydzi i armia Andersa. Przypadek Romana Zimanda

Jan Olaszek

olaszekjan@gmail.com

Jan Olaszek – dr historii, pracownik ISP PAN i IPN. Członek Centrum Jerzego Giedroycia Uniwersytetu Łódzkiego, Zarządu Stowarzyszenia „Archiwum Solidarności” i Laboratorium „Więzi”. Badacz najnowszej historii Polski. Opublikował siedem książek autorskich dotyczących historii opozycji demokratycznej i niezależnego ruchu wydawniczego w PRL. Ostatnio ukazała się jego monografia Opozycyjność naukowców. Studia z dziejów Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk w PRL (2024). Współautor (z Martyną Grądzką-Rejak) monografii Zagłada Żydów i okupacyjne stosunki polsko-żydowskie w publikacjach drugiego obiegu w PRL (2020). Obecnie pracuje nad biografią Romana Zimanda. Jako wolontariusz Fundacji Ocalenie uczy cudzoziemców języka polskiego.

ORCID logo https://orcid.org/0000-0002-7700-3256

Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk / Instytut Pamięci Narodowej

Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 20 (2024), Strony: 132-166

Data zgłoszenia: 2024-05-09
Data akceptacji: 2024-08-26

Data publikacji: 2024-12-17

DOI logo https://doi.org/10.32927/zzsim.1058

Abstrakt

Artykuł ma charakter studium przypadku. Zawiera szczegółową analizę doświadczenia kilkumiesięcznej służby w Polskich Siłach Zbrojnych w ZSRR, które było udziałem Romana Zimanda, literaturoznawcy i działacza opozycji demokratycznej w PRL. Jego historia to interesujący kazus dla badaczy analizujących przyczyny relatywnie niewielkiej liczby polskich Żydów i Polaków pochodzenia żydowskiego w armii Andersa oraz konsekwencji przeżycia przez część przedstawicieli tej mniejszości narodowej doświadczenia odrzucenia przez wojsko państwa, którego byli obywatelami. Rekonstrukcja przebiegu rekrutacji Zimanda, jego kilkumiesięcznego pobytu w wojsku i okoliczności opuszczenia go oparta jest na szczegółowej analizie krótkich wzmianek na temat tego epizodu w rozproszonym materiale źródłowym. Przedmiotem refleksji w artykule jest również to, jakie znaczenie to doświadczenie miało dla jego późniejszych wyborów politycznych, w tym zwłaszcza dla zaangażowania w komunizm.

Źródła archiwalne / Archival sources
Google Scholar

Archiwum Akt Nowych
Google Scholar

Archiwum Szkół Partyjnych
Google Scholar

KC PZPR
Google Scholar

Zarząd Główny SDP
Google Scholar

Archiwum Instytutu Literackiego
Google Scholar

Korespondencja Redaktora
Google Scholar

Archiwum Ośrodka Karta
Google Scholar

Kolekcja Jana Józefa Lipskiego
Google Scholar

Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego
Google Scholar

Akta studenckie i pracownicze Romana Zimanda
Google Scholar

Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego
Google Scholar

Akta studenckie Romana Zimanda
Google Scholar

Instytut Badań Literackich PAN
Google Scholar

Dział Kadr, Akta osobowe Romana Zimanda
Google Scholar

Ministry of Defense w Londynie
Google Scholar

Akta personalne Zygmunta Zimanda
Google Scholar

Zbiory prywatne Karola Tarasiewicza-Mrowińskiego, Warszawa
Google Scholar

Relacje / Testimonies
Google Scholar

Irena Bloch, USC Shoah Foundation, Visual History Archive
Google Scholar

Małgorzata Łukasiewicz, zbiory autora
Google Scholar

Adam Michnik, zbiory autora
Google Scholar

Dorota Siwicka, zbiory autora
Google Scholar

Barbara Szacka, zbiory autora
Google Scholar

Marian Turski, zbiory autora
Google Scholar

Hanna Zaremska, zbiory autora
Google Scholar

Źródła publikowane / Published sources
Google Scholar

Asmodeusz [Roman Zimand], Gawędy dwudziestowieczne, „Po Prostu”, 15 VII 1948, nr 11.
Google Scholar

Asmodeusz [Roman Zimand], Gawędy dwudziestowieczne, „Po Prostu”, 1 III 1948, nr 4.
Google Scholar

Asmodeusz [Roman Zimand], Gawędy dwudziestowieczne, „Po Prostu”, 16 III 1948, nr 5.
Google Scholar

Asmodeusz [Roman Zimand], Gawędy dwudziestowieczne, „Po Prostu”, 1 VI 1948, nr 9
Google Scholar

Asmodeusz [Roman Zimand], Kisielowe Próby, „Po Prostu”, 7 X 1948, nr 18.
Google Scholar

Asmodeusz [Roman Zimand], Zbyteczna skromność, „Po Prostu”, 28 XI 1948.
Google Scholar

Głowiński Michał, Roman Zimand (16 listopada 1926 – 6 kwietnia 1992), „Pamiętnik Literacki” 1993, nr 1.
Google Scholar

Głowiński Michał, Roman Zimand [w:] idem, Tęgie głowy. 58 sylwetek humanistów, Warszawa: Wielka Litera, 2021.
Google Scholar

Głowiński Michał, Wołowiec Grzegorz, Czas nieprzewidziany. Rozmowa rzeka, Warszawa: Wielka Litera, 2018.
Google Scholar

Kot Stanisław, Listy z Rosji do gen. Sikorskiego, Londyn: Jutro Polski, 1995.
Google Scholar

Krwawe zajścia w Batiatyczach, „Gazeta Lwowska”, 13 I 1929.
Google Scholar

Kuźniar Aleksander, Na drogach życia… Wspomnienia żołnierza Pułku 6 Pancernego „Dzieci Lwowskich”, wstęp i oprac. Waldemar Handke, Leszno: Wydawnictwo Instytutu im. gen. Stefana „Grota” Roweckiego, 2008.
Google Scholar

Majewski Aleksander, Przez cztery kontynenty. Od Lwowa do San Francisco. Wspomnienia żołnierza „Dzieci Lwowskich”, wstęp i oprac. Waldemar Handke, Leszno–San Francisco: Wydawnictwo Instytutu im. gen. Stefana „Grota” Roweckiego, 2004.
Google Scholar

My deportowani. Wspomnienia Polaków z więzień, łagrów i zsyłek w ZSRR, wybór i oprac. Bogdan Klukowski, Warszawa: Wydawnictwo Alfa, 1989,
Google Scholar

Niezrozumiały i przerażający amok. Rozmowa z Janem Józefem Lipskim [w:] Jacek Trznadel, Hańba domowa, Lublin: Wydawnictwo Test, 1990.
Google Scholar

Oszustwa żydowskich dostawców kolejowych, „Gazeta Narodowa”, 19 V 1929.
Google Scholar

Panas Henryk, Jak mi było u Andersa, Warszawa: Iskry, 1988.
Google Scholar

Pułk 6 Pancerny „Dzieci Lwowskich”. Droga i przeżycia, oprac. Roman Bojakowski, Londyn: Veritas Foundation Publication Centre, 1994.
Google Scholar

R.Z. [Roman Zimand], Kościuszkowcy, „Trybuna Dolnośląska”, 18 IV 1946, nr 58.
Google Scholar

R.Z. [Roman Zimand], Budujemy własny kraj, „Trybuna Dolnośląska”, 21 III 1946, nr 34.
Google Scholar

Rosengarten Pinkas, Zapiski rabina Wojska Polskiego, tłum. Jarosław Kociszewski, przedmowa Feliks Tych, Warszawa: Nowy Dziennik, 2001.
Google Scholar

Samotność… Dyskusja w 40-lecie powstania w Getcie Warszawskim, „Tygodnik Powszechny”, 24 IV 1983, nr 17.
Google Scholar

Trznadel Jacek, Drobiazg, „Arka” 1994, nr 1.
Google Scholar

Wiem, co mówię, czyli dialogi uzdrawiające. Spotkania z Józefem Henem, wybór i oprac. Magdalena Hen, Warszawa: Iskry, 2013.
Google Scholar

Zimand Roman, Gatunek: podróż, „Kultura” (Paryż) 1983, nr 10.
Google Scholar

Zimand Roman, Gatunek: podróż (dok.), „Kultura” (Paryż) 1983, nr 11.
Google Scholar

Zimand Roman, Materiał dowodowy. Szkice drugie, przedmowa, wybór i oprac. Dorota Siwicka, Paryż: Instytut literacki, 1992.
Google Scholar

Zimand Roman, Piołun i popiół. (Czy Polacy i Żydzi wzajem się nienawidzą?), Warszawa: Wydawnictwo Pokolenie, 1987.
Google Scholar

Zimand Roman, Spór o przyszłość socjalizmu, „Po Prostu”, 21 X 1956, nr 43.
Google Scholar

Zimand Roman, Wojna i spokój. Szkice trzecie, Londyn: Polonia, 1984.
Google Scholar

Literatura przedmiotu / Content related Literature
Google Scholar

Aleksiun Natalia, Od autonomii do asymilacji, „Jidełe” 2000, wydanie specjalne: „Żydzi i komunizm”, red. Michał Bilewicz, Bogna Pawlisz.
Google Scholar

Biernacki Krzysztof, Zimand Roman [w:] Encyklopedia Solidarności. Opozycja w PRL 1976–1989, red. Grzegorz Waligóra i in., t. 3, Warszawa: IPN, 2019.
Google Scholar

Błażejowska Justyna, Trudna biografia. Roman Zimand „Leopolita” (1926–1992), „Biuletyn IPN” 2020, nr 7/8.
Google Scholar

Boćkowski Daniel, Żydzi polscy w ZSRR w czasie drugiej wojny światowej, „Jidełe” 2000, wydanie specjalne: „Żydzi i komunizm”, red. Michał Bilewicz, Bogna Pawlisz.
Google Scholar

Bukowska-Marczak Ewa, Przyjaciele, koledzy, wrogowie? Relacje pomiędzy polskimi, żydowskimi i ukraińskimi studentami Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie w okresie międzywojennym (1918–1939), Warszawa: Neriton, 2019.
Google Scholar

Cichoracki Piotr, Dufrat Joanna, Mierzwa Janusz, Oblicza buntu społecznego w II Rzeczypospolitej doby wielkiego kryzysu. Uwarunkowania, skala, konsekwencje, Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”, Wrocław: współpraca wydawnicza Wydziału Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocławskiego, 2019.
Google Scholar

Ciesielski Stanisław, Polacy w Kazachstanie 1940–1946. Zesłańcy lat wojny, Warszawa: Wydawnictwo „W Kolorach Tęczy”, 1997.
Google Scholar

Dorosz Beata, Zimand Roman [w:] Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, red. Jadwiga Czachowska, Alicja Szałagan, t. 9, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2004.
Google Scholar

Engel David, In the Shadow of Auschwitz: The Polish Government in Exile and the Jews 1939–1942, Chapel Hill: University of North Carolina Press. 1987.
Google Scholar

Furet François, Przeszłość pewnego złudzenia, tłum. Joanna Górnicka-Kalinowska, Maryna Ochab, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 1996.
Google Scholar

Gąsowski Tomasz, Pod sztandarami Orła Białego. Kwestia żydowska w Polskich Siłach Zbrojnych w czasie II wojny światowej, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2002.
Google Scholar

Głowiński Tomasz, Koreś Daniel, Mędykowski Witold, Z Polski do Izraela. Żydowscy żołnierze Armii Andersa / Dalla Polonia in Israele. I soldati ebrei nell’Armata di Anders, tłum. Karolina Dyjas-Fezzi, Warszawa–Rzym: Towarzystwo Projektów Edukacyjnych, 2021.
Google Scholar

Handke Waldemar, Semper Fidelis. Dzieje Pułku 6 Pancernego „Dzieci lwowskich”, Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2015.
Google Scholar

Hellich Artur, Gry z autobiografią: przemilczenia, intelektualizacje, parodie, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2018.
Google Scholar

Hirszowicz Maria, Pułapki zaangażowania. Intelektualiści w służbie komunizmu, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2001.
Google Scholar

Kaganovitch Albert, Polityka Stalina w kwestii powrotu Żydów do Polski w latach 1944–1946 i ich późniejszego wyjazdu do Palestyny [w:] Syberiada Żydów polskich. Losy uchodźców z Zagłady, red. Lidia Zessin-Jurek, Katharina Friedla, Warszawa: ŻIH, 2020.
Google Scholar

Kapuściński Kazimierz Piotr, Zbrojne ramię miasta Lwowa. Oddziały lwowskie walczące na Zachodzie podczas II wojny światowej, Londyn: Orbis Books, [1997].
Google Scholar

Kersten Krystyna, Problem Żydów w Polskich Siłach Zbrojnych w ZSRR i na Wschodzie w kontekście stosunków polsko-żydowskich w czasie II wojny światowej [w:] eadem, Polacy – Żydzi – komunizm. Anatomia półprawd 1939–1968, Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza, 1992.
Google Scholar

Kijek Kamil, Dzieci modernizmu, Świadomość, kultura i socjalizacja polityczna młodzieży żydowskiej w II Rzeczypospolitej, Kraków–Budapeszt–Syrakuzy: Austeria, 2020.
Google Scholar

Landau-Czajka Anna, Syn będzie Lech… Asymilacja Żydów w Polsce międzywojennej, Warszawa: Neriton, Instytut Histori PAN, 2006.
Google Scholar

Łopieńska Barbara N., Szymańska Ewa, Stare numery, Warszawa: Wydawnictwo Alfa, 1990.
Google Scholar

Olaszek Jan, „Pisane przeważnie donikąd”. Nieznany zbiór szkiców Romana Zimanda, „Pamiętnik Literacki” 2024, nr 2.
Google Scholar

Olaszek Jan, „Chwilami nadmiernie sophisticated”. Roman Zimand i „Zniewolony umysł”, „Teksty Drugie” 2023, nr 3.
Google Scholar

Olaszek Jan, „Harcownik w świecie zawodowców”. Roman Zimand jako badacz literatury i pisarz polityczny, „Stan Rzeczy” 2019, nr 1.
Google Scholar

Olaszek Jan, „Jeśli już jestem komunistą, to jestem, a jak ich nie lubię, to naprawdę nie lubię”. Droga Romana Zimanda do i od komunizmu, „Teksty Drugie” 2020, nr 6.
Google Scholar

Olaszek Jan, Długie narodziny „wściekłego rewizjonisty”. Aktywność publicystyczna Romana Zimanda w latach 1955–1956, „Sensus Historiae” 2021, nr 2.
Google Scholar

Olaszek Jan, Motywacje, dylematy i praktyki autorów polskiego tamizdatu. Przypadek Romana Zimanda na tle innych [w:] idem, Opozycyjność naukowców. Studia z dziejów Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk w PRL, Warszawa: IPN, 2024.
Google Scholar

Olaszek Jan, Posłowie [w:] Roman Zimand, Materiał dowodowy. Szkice drugie, przedmowa, wybór i oprac. Dorota Siwicka, oprac. reedycji i posłowie Jan Olaszek, Łódź; Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2022.
Google Scholar

Olaszek Jan, Współpraca Romana Zimanda z Instytutem Literackim w Paryżu [w:] Polska publicystyka emigracyjna po 1945 roku, red. Iwona Hofman, Justyna Maguś, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2023.
Google Scholar

Pietrzak Jacek, Wokół dezercji Żydów z Armii Polskiej na Wschodzie i konfliktu w Palestynie. Sprawa zajść w kibucach Chulda i Ramat ha-Kowesz w 1943 r., „Dzieje Najnowsze” 2022, nr 3.
Google Scholar

Polonsky Antony, Przedmowa [w:] Syberiada Żydów polskich. Losy uchodźców z Zagłady, red. Lidia Zessin-Jurek, Katharina Friedla, Warszawa: ŻIH, 2020.
Google Scholar

Prekerowa Teresa, Wojna i okupacja [w:] Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), red. Jerzy Tomaszewski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993.
Google Scholar

Sarner Harvey, Generał Anders i żołnierze II Korpusu Polskiego, tłum. Piotr Domaradzki, Poznań: Zysk i S-ka, 1997.
Google Scholar

Sieniuć Paulina, Biogram Romana Zimanda [w:] Roman Zimand, „W nocy od 12 do 5 rano nie spałem”. Dziennik Adama Czerniakowa – próba lektury, wstęp Jan Zieliński, oprac. Paulina Sieniuć, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN 2014.
Google Scholar

Siwicka Dorota, Przedmowa [w:] Roman Zimand, Materiał dowodowy. Szkice drugie, przedmowa, wybór i oprac. Dorota Siwicka, Paryż: Instytut Literacki w Paryżu, 1992.
Google Scholar

Siwicka Dorota, Roman Zimand [w:] Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956−89, t. 2, red. Jan Skórzyński, Paweł Sowiński, Małgorzata Strasz, Warszawa: Karta, 2002.
Google Scholar

Smoliński Józef, Sprawa dezercji Żydów z Armii Polskiej na Wschodzie w latach 1942–1944 [w:] Żydzi i Wojsko Polskie w XIX i XX wieku, red. Tomasz Domański, Edyta Majcher-Ociesa, Warszawa–Kielce: IPN, 2020.
Google Scholar

Sucharski Tadeusz, Ocalenie w „domu niewoli”? Żydzi w polskiej literaturze doświadczenia sowieckiego [w:] Syberiada Żydów polskich. Losy uchodźców z Zagłady, red. Lidia Zessin-Jurek, Katharina Friedla, Warszawa: ŻIH, 2020.
Google Scholar

Tomczok Marta, Zatrucie. Piołun i popiół… Trzydzieści lat później, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2017, nr 13.
Google Scholar

Wawer Zbigniew, Znów w polskim mundurze. Armia polska w ZSRR. Sierpień 1941 – marzec 1942, Warszawa: Międzynarodowa Szkoła Menadżerów, 2001.
Google Scholar

Wierzbieniec Wacław, Żydzi w województwie lwowskim w okresie międzywojennym, Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2003.
Google Scholar

Wincławski Włodzimierz, Zimand Roman [w:] idem, Słownik biograficzny socjologii polskiej, t. 4, Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2011.
Google Scholar

Winklowa Barbara, Zimand Roman [w:] Słownik współczesnych pisarzy polskich, t. 3, red. Jadwiga Czachowska, Warszawa: PWN, 1980.
Google Scholar

Wróbel Janusz, Żydzi uratowani z „nieludzkiej ziemi”, „Biuletyn IPN” 2003, nr 11.
Google Scholar

Zamorski Kazimierz, Dezercje Żydów z Armii Polskiej, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 1993, nr 104.
Google Scholar

Zessin-Jurek Lidia, Friedla Katharina, Wprowadzenie [w:] Syberiada Żydów polskich. Losy uchodźców z Zagłady, red. Lidia Zessin-Jurek, Katharina Friedla, Warszawa: ŻIH, 2020.
Google Scholar

Zieliński Jan, Czerniaków Zimanda. Próba metody [w:] Roman Zimand, „W nocy od 12 do 5 rano nie spałem”. Dziennik Adama Czerniakowa – próba lektury, wstęp Jan Zieliński, oprac. Paulina Sieniuć, Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2014.
Google Scholar

Netografia / Internet
Google Scholar

Sprawozdanie stenograficzne z 38 posiedzenia Sejmu Rzeczypospolitej z dnia 15 stycznia 1929 r., biblioteka.sejm.gov.pl
Google Scholar

Nagranie relacji Jana Józefa Lipskiego nagranej przez Jacka Petryckiego i Marcela Łozińskiego w 1989 r., https://www.youtube.com/watch?v=YrWL66fhlQg
Google Scholar

Licencja

Prawa autorskie (c) 2024 Zagłada Żydów. Studia i Materiały

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0

Podobne artykuły

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 > >> 

Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.

Altmetryki

Cytowania w Google Scholar - kliknij ikonę, aby sprawdzić

Statystyki

Olaszek, J. (2024). Żydzi i armia Andersa. Przypadek Romana Zimanda. Zagłada Żydów. Studia I Materiały, (20), 132–166. https://doi.org/10.32927/zzsim.1058

Udostępnij

okładka numeru 20

Nr 20 (2024)

ISSN:
1895-247X
eISSN:
2657-3571

Data publikacji:
2024-12-17

Dział: Studia